WOORD
Bes ernstig, wursehawesil
aai de WerkMea by te Slis- m Eaa&lwerta
te Yêsre es Yroiwepilter.
Oproer in het bedrijf der levende werktuigen
Bron:
Zeeuws
Documentatiecentrum
H Aim m» testte), s*n «teet»
|<3 »ef *3 teddwn «ta»*ggrfj|ce memtusi »«te Iwntetftet?tfete»«
....r »sAdsrf«jf 4«rf 8 -..
ïWwsoiliBg «sa t%* vwrfcftemitef n»itiir«ftets sx-te z-xfet* a
werf*#»* der ïk vM ttej, Ast' door ia
wiawtemi.
W«rrkli«det> Voew s» Vwwtw«j>otó*rJ
Ik ftrfi dea «jii getetet rn «rcRfcakteg, «iayretta Jwt Is tt riitivn.
«*t «stel gefawKii.
•8« tite tut sp SSsawi»^ j). «ster X te«* ilittetesltsrf, «mate«-tetetex»,
te«te de» fc-swto mt «te tejtk«« t«t t, mi
"t mstetr ca fcimtefkr t«ö( <t<t «teiseöteaffc &mi*. dit- V: i«i ter-
»»-«Bttess! *m ttpmxit!** iSmmrmm rasajwaSs: wifte-s (mlwnl
Wsrfct ni i««j te rttefe «steam
1 1' teel saatef8«nl wtetefi* eau «xte-jtefclteMsi «pmff w «e<a«dd. ïfdte .te* «tear
-•* lw«. Vaa
4 «fit*! «Bia-
«««fe* gitew*»», aWteSwtef 4«r lW «.«te-
tessetsr «tl J.iree «ie KusA^-f «ite SssiMtes ii.
teiakt aaata.-hfts; te i ateir ilSrt «afrfi «tel tem*» teSii
HMT »tel! J
tesBiiatefi^Wd«afeaitei Kwtitij» VVSSm «I, <lte *»krs» J ./l' Reiraaa
teteeii, iiatefas, *r*d« cc «msgeaSndkrtó jtsjtta» öwe aateure» w*ete.
tenrf» it«wa-<i« a
a «teswiaa ie ieer a
V(r<tefteBte«;te-
la-«i af. tejtesfeii .,w -
«iaefa- BiÉSw»<i. «at ik, t«ï«Wi ÖW8
«dtó. tee «a ié&rm mirneii. te» «efc «.w tetftsssst tewe» -SÈtrfttrtestef»
-n TOT CE» »AA8TC« AU C ÏCLVKNi
'is Üefte: iet <5ite bea,
kAtteiait! fcwirt nttar <gi eniae^ «««ai. Ual va» tój, t'wna fat l'
ie »i?fBH5««eadii, feateie, MHtmStomtMIh *>m>
tetefili taai (faem Isa) twfe«atii« ijve» ill ffe «BgnstttöteK V» Werk.
'*e»« #msM -iem «)de»a iegsti t5w«!i w'd, t! ttesttv»» f&eteteattte*.
Wtwrfea Va» i«, wt%irti»te«' euiit* Bttwaai e
aefa-11.» ttonira teawferarf ir« tteestecdi
«rdeee t» Ve«-<a> ati XmmvMer, (km SA April
tte
teteei.1 ^T"ir«^S'8ST«^tea>se». S S H B E B
marechaussee. Enkele duizenden
arbeiders werden op zaterdagmorgen
bijeen geroepen voor de uitbetalingen,
's Middags om drie uur had de aan
nemer nog steeds geen cent uit
gekeerd. Een groot rumoer ontstond en
opzichters werden met blokken hout
bekogeld. Hindhorst, commandant van
de marechaussee, eiste daarop dat de
aannemer onmiddellijk met betalen zou
beginnen. Pas om vier uur in de mor
gen was iedereen uitbetaald.
De Commissaris des Konings ontstak
bij dit bericht in woede en dreigde de
aannemer iedere militaire en civiele
bescherming te zullen ontnemen.
Hierna deden zich geen ongeregeld
heden meer voor.
De staking betekende tevens het
bestuurlijk einde van burgemeester
Janssen wegens permanente dronken
schap. Zijn optreden tijdens de eerste
ongeregeldheden was dan ook weinig
verheffend en zal bij de stakers niet het
gewenste gezag ingeboezemd hebben.
Op de eerste stakingsdag begaf
Janssen zich op het werk. De Officier
van Justitie meldde daarover: "Aldaar
heeft dezen, zeer dronken zijnde, zich
laten vallen op den officier van het
detachement, uitroepende: "Ik ben
zat!"." Vervolgens is hij van de dijk
gerold "en met veel moeite naar het
Fort gebracht".20 Op 16 oktober werd
hij uit zijn ambt gezet.
Conclusie
De twee besproken stakingen kenmer
ken zich door een grote bemoeienis
van de overheid. In Terneuzen was dat
ontstaan door de dood van een arbei
der en de plunderingen op 4 juli.
De militairen werden gebruikt voor
ordehandhaving. In Bath speelde de
overheid nadrukkelijk mee in het
conflict. Met behulp van justitie werden
de arbeiders weer aan het werk
gedwongen of van het werk verjaagd.
De zeer actieve rol van de Goese
Officier van Justitie in deze is
ongebruikelijk. Ze kan slechts verklaard
worden uit een grote bezorgdheid dat
de zeer verhitte gemoederen niet lang
meer in toom gehouden konden wor
den en zich dan ook tegen de burgerij
zouden richten. Mishandelingen of
diefstal hadden hier niet plaats gevon
den. Opvallend is dat de rapporteurs,
burgemeesters en commandanten, wél
veel oog hadden voor het machtsmis
bruik van de aannemers. Het werk
kwam ten slotte onder curatele van de
overheid waardoor ook de aannemers
gedwongen werden hun handelswijze
iets aan te passen.
Voor de ontevreden grondwerkers
restte aan het eind van beide conflicten
niets anders dan op zoek te gaan naar
werk elders, waar de werkomstandig
heden zeer waarschijnlijk niet veel
beter zouden blijken te zijn.
NOTEN
1 Afkorting archieven
RAZ: Rijks Archief Zeeland
PB: Archief Provinciaal Bestuur
PBV: Archief Provinciaal Bestuur Vertrouwelijk
CdK: Archief Commissaris des Konings
GvZ: Archief Gouverneur van Zeeland
Rel: Relatieven
2 M.P. de Bruin. "Over dijkgraven en
polderjongens"
In: Archief, vr en latere meded voorn in betr tot
Zid, 100-114. (1970)
2 RAZ Rel CdK 1870, 7 sept
4 R.P.J. Tutein Nolthenius. "Langs het Merwede-
kanaal IV." In: Eigen Haard, 537 (1890)
5 Een beroemd gedicht met een beschrijving van
onder andere het drankgebruik, maar vooral
van het werk, is "Het Snipperuurtje" van
Bastelaar (1843)
6 Dit gold niet voor de arbeiders die uit de directe
omgeving van het werk kwamen, zij brachten
de zondag thuis door.
7 RAZ Rel GdK 1825: 6420
8 RAZ Rel GdK 1846: 2716
9 Noord-Beveland 1829: Aanleg van een
inlaagdijk bij Colijnsplaat.
RAZ PB 1829, Rel GvZ: 4117, 4127.
10 Feike Visser, grondwerker van 1850-1891
"Gewoonlijk weten wij wel dat er een
aanbesteding zal plaatshebben
Jacques J. Giele. Arbeidersleven in Nederland
1850-1914 (Nijmegen, 1979) 215.
11 Dit beeld wordt bevestigd door het gedrag van
Burgemeester Verhoeven van Graauw (Zid).
Hij zat gezellig met de aannemer "een kruik
bier te drinken" op het moment dat de
aannemer eigenlijk de lonen moest uitbetalen.
Die wist echter dat de Commandant van de
Marechaussee zou komen controleren of er
Belgen waren dus had hij de uitbetaling
vervroegd, met instemming van de
burgemeester. RAZ PB Rel GdK 1852: 4477
12 RAZ PB Rel CdK 1852: 6743
'3 In 1991 zal een boek van schrijver dezes
uitkomen bij Van der Peyl-Kruiningen, waarin
uitgebreid op deze en andere stakingen van
grondwerkers, en de bronnen voor de
gegevens daarvoor, ingegaan zal worden.
'4 L.J. Koole, "Zie, daar ga ik al de Belgen mee
doodslaan!" In: Autoriteit en strijd, 51 -72 ed.
A. Doedens (Amsterdam, 1982) en Paul Kroes,
"Moedeloos en wanhopend". Sociale onrust in
Zeeland. 1845-1846. (Middelburg, 1987)
15 RAZ PB 1825 Rel 6420
18 RAZ PB 1825 Rel 6420
17 RAZ PB 1825; Rel 57615812, 5815, 5855,
5892, 5934, 5975, 5998. 5999, 6000, 6018,
6020, 6030, 6033, 6034, 6035, 6040, 6134,
6197, 6218, 6420, 6492, 6495, 65216525.
RAZ PB 1826 Rel 4741.
18 RAZ PB 1852 Rel 6492
'9 RAZ PB 1852 Rel 6623
29 RAZ PBV 1852 118
138
