Het Monumenten Inventarisatie Project
kwamen op de bolwerken wat ruimer
(vrijstaand en halfvrijstaand en vaak
voorzien van voortuinen) te staan dan
in de stedelijke binnenstad. Nog wat
later werden ook aan de buitenzijde
van de (voormalige) singels monumen
tale woonhuizen gebouwd.
„Overdamme" aan de Seissingel in
Middelburg, in 1913 gebouwd naar ont
werp van de architect Goethals, is hier
een goed voorbeeld van. Erkers,
loggia's, serres, diverse raamvormen,
geaccentueerde entreeluifels, versprin
gende muurvlakken en verschillende
dakvlakken met overhangende lijsten
zijn enkele karakteristieke elementen
die in het oeuvre van deze Zeeuwse
architect steeds terugkeren.
Goethals heeft in Midden-Zeeland
verschillende grote villa's op zijn naam
staan.
Vlak buiten de oude stadskernen wer
den soms villaparken aangelegd, zoals
in Vlissingen ten zuiden van de
Badhuisstraat, bij de Strandweg. Hier
verrees het door de toenmalige wet
houder J. G. van Niftrik bedachte villa
park, dat vanaf 1906 onder architectuur
van zijn broer werd gebouwd. Ook ten
noorden van dit deel van de Badhuis
straat en ten westen van de oude
begraafplaats aan de Koudekerkseweg
werden grote, voornamelijk losstaande
panden gebouwd in een groen gebied
met een bochtig stratenpatroon.
In opzet en architectuur is het een gaaf
complex uit de periode 1906 tot 1935
met een zwaartepunt op de bebouwing
van rond 1925.
Een speciale categorie vormen de
veelal als zomerverblijf gebouwde
villa's in de gebieden die door het
toerisme opbloeiden. In de kuststreek
van Walcheren treffen we hier voor
beelden van aan. Het noordelijk deel
van deze kust, met zijn bosrijke gebie
den grenzend aan de duinen, wordt
vanouds gekarakteriseerd door buiten
plaatsen. Vooral in de 19e eeuw werden
veel oude buitenplaatsen verbouwd en
enkele gesticht, waarbij de woningen
vaak kleiner en praktischer werden
uitgevoerd.
Kerken, begraafplaatsen en
scholen
Veel woonkernen in de provincie wor
den gedomineerd door grote, van
oorsprong middeleeuwse, kerkgebou
wen. In de periode 1850-1945 groeide
het aantal kerken sterk als gevolg van
diverse afscheidingen en de doleantie
binnen de protestantse kerken. Vooral
in de plattelandskernen verrezen veel
sobere zaalkerkjes, die weinig opvielen
in het bebouwingssilhouet. Soms droe
gen ze meer het karakter van een
boerenschuur dan van een kerkje.
Bij concentraties van bepaalde gezind
ten werden ook wel zeer grote, altijd
sobere, kerken gebouwd.
Na het herstel van de Bisschoppelijke
Hiërarchie in 1853 en met de emanci
patie van de katholieke bevolking ver
rezen diverse katholieke complexen
waartoe konden behoren: kerk, kerkhof
of begraafplaats, scholen (soms ge
scheiden jongens- en meisjesscholen)
en verenigingsgebouwen. Óp Zuid-
Beveland ontstonden dominante en
silhouet bepalende complexen zoals in
Goes, Heinkenszand, Kwadendamme
en 's-Heerenhoek. Sommige waren
nieuw gesticht maar een aantal bouw
den voort op de na de reformatie niet
geheel verdwenen bases van katholieke
gemeenschappen.
De verschillen in bouwwerken van de
naar soberheid strevende protestanten
en de met kleuren, decoraties en
silhouet-bepalende torens werkende
katholieken is opvallend op Zuid-
Beveland. Met name de rijke neo-
gothiek was een geliefde architectuur
voor katholieke kerken.
In het kader van de verbetering van de
volksgezondheid werden de begraaf
plaatsen in de loop van de vorige eeuw
buiten de bebouwde kom gesitueerd.
Bij de meeste Midden-Zeeuwse kernen
zijn deze aan te treffen. De bijbehorende
lijkenhuisjes staan er meestal ook nog.
Soms zijn de begraafplaatsen vanwege
latere stads- of dorpsuitbreiding
dichterbij of in de bebouwde kom
komen te liggen.
Boerderijen
Het beeld van het platteland en van de
randen van veel dorpskernen wordt
bepaald door een groot aantal boer
derijen.
De laat 19e eeuwse typen bezaten
soms nog bakketen en rechte, rieten
kappen op de grotendeels houten,
zwart geteerde schuren.
Een fraai voorbeeld van een traditionele
opzet met het woonhuis en de schuur
in eikaars verlengde en alle bijgebou
wen zoals bakkeet, varkenshok en wa
genschuur daar omheen gegroepeerd,
vormt de Elsa-hoeve bij Kloetinge.
Dit eind 19e eeuwse complex heeft
enige neo-renaissance elementen en
een bijzonder motief in de pannenda
ken.
Rond de eeuwwisseling werden vrijwel
geen vrijstaande bakketen meer ge
bouwd. De woning en de schuur waren
meestal in eikaars verlengde (aaneen-
gebouwd of losstaand) gebouwd met
aan de stalzijde van de schuur de
mestput en het varkenshok. Voorts
konden zich op het terrein onder andere
een wagenschuur, een hoenderhok,
een boomgaardje, een moestuin en
een drenkplaats bevinden.
Gedurende de eerste decennia van de
20ste eeuw werden steeds grotere
delen van de schuren in baksteen
opgetrokken, tot rond 1925 geheel
stenen schuren werden gebouwd.
Vooral op Zuid-Beveland bleef men
echter in een aantal gevallen de front
gevel als decoratief element in zwart
geteerd hout met rode gehengen uit
voeren.
In de katholieke delen van deze streek
waren vooral de woningen uitbundiger
van architectuur met veel decoraties in
metselwerk en houten lijsten. Dit in
tegenstelling tot de boerderijen op het
protestantse Walcheren en Noord-
Beveland, die soberder waren.
Industrieën en bedrijven
Het agrarisch bedrijf was karakteristiek
en overheersend in de provincie
Zeeland. Veel bedrijven en industrieën
hingen hiermee samen en zorgden
ondermeer voor de verwerking en het
vervoer van de landbouwproducten.
In de steden en dorpen bevonden zich
kleine industrieën en bedrijfjes, die qua
afzet en qua grondstoffenvoorziening
voornamelijk regionaal gebonden
waren. Deze zijn, op een enkeling na,
bijna allemaal verdwenen.
Hetzelfde geldt voor de middelgrote
bedrijven, waarvan er tussen 1850 en
1945 vrij veel geweest moeten zijn.
Een voorbeeld hiervan is de tot een
bedrijf voor landbouwwerktuigen uit
gegroeide smederij van de Fa. Cappon
in Heinkenszand.
Grote bedrijven die niet behoorden tot
de agrarische sector, hebben vrijwel
steeds verband gehouden met de
scheepvaart: overzeese handel door
ondermeer V.O.C., opslag, verwerking
van producten, scheepsbouw en
-reparatie. Aan het eind van de 19e
eeuw was hiervan vrijwel alleen nog de
141
