VIorgenrood is de materialist. Het boek kreeg de nodige herdrukken en bleek
succesvol omdat de lezer zich met 'nieuwe' wereldbeschouwingen kon identifi
ceren. Bovendien kon men voor de wetenschappers eenvoudig namen invullen
van Nederlandse denkers en scribenten die in de kolommen van populair-wijs-
gerige bladen als De Dageraad (1856) van zich lieten horen. We kunnen dan
denken aan de 'kristokraat' Antonius van der Linde (Nacht), de fysioloog en bio
chemicus Jacob Moleschott (Morgenrood), onze Middelburgse wijsgeer Sifflé
Avondrood) en de schrijver Junghuhn zelf (Dag). De belangrijkste conclusie
van Dag, namelijk dat de Javanen zonder kennis van het christendom toch een
noge zedelijke cultuur kenden, beroerde velen en deed de kritiek op het tradi-
ionele christendom toenemen.
Dok De Gids kreeg meer belangstelling voor het naturalisme en pantheisme.
Toen de populaire Duitse volksschrij
ver Berthold Auerbach zijn boek
Spinoza. Ein Denkerleben (1855)
publiceerde maakte De Gids ruimte
voor een lovende boekbespreking
van maar liefst 34 pagina's. In het
zelfde jaar verwoordde de pantheist
en spinozist Johannes van Vloten zijn
geloof aan een 'Hemel op Aarde' in
het boeiende utopistische artikel
Godsdienst en Natuurkennis. De
mens was niet langer een 'Kristen'
die geknecht werd door theologische
dogma's, hij was nu waarlijk 'Mensch'
geworden omdat hij op eigen kracht
en met behulp van de rede (weten
schap en natuurkennis) zijn eigen
geschiedenis zou gaan vormgeven.
-RANZ WILHELM JUNGHUHN In 1862 presenteerde Van Vloten een
lijvige Spinoza-studie en tot zijn dood
in 1882 zou hij ruim zestig verhande-
ingen over het leven en werk van de zeventiende eeuwse naturalist publice
ren.
n dit klimaat werd Sifflé in 1856 lid van de zojuist opgerichte vrijdenkersver
eniging
De Dageraad. De oprichters waren allen afkomstig uit Polak's loge Post Nubila
.ux en daarom kunnen we stellen dat De Dageraad een eerste poging was de
eclectische wijsbegeerte los te maken van de maconnerie die seculariserende
endenzen steeds opnieuw gesmoord had. Sifflé leverde voor het maandblad
Je Dageraad commentaar op recent verschenen wijsgerige boeken, hij pole
miseerde met uiteenlopende filosofen (zoals met B.H.C.K. van der Wijck en
/an Vloten), en bleek vooral geïnteresseerd in een Nederlandse filosofie.
pantheisme en wetenschapskritiek
n zijn voordracht van 1859 over Spinoza voor het Zeeuwsch Genootschap ver
jaarde Sifflé zich schatplichtig aan Van Hemert, Kinker en Polak en hij ver
wachtte van Polaks studie De nieuwe Grondleer der Wijsbegeerte (1857) resul-
aten die 'groots en heerlijk' zouden zijn. Polak was een overtuigde idealist die
iet denken het hoogste goed van de mens beschouwde. Zijn adagium
Menszijn is denken: zonder het denken is de heerlijke schepping Gods slechts
213
