Naamswijziging?
Reconstructie historie Trajectum
(Antwerpen)
Rond 900 heet de bisschop van Trajec-
tum: "Episcopus Taventuacensis, Taven-
trensis, of Travertensis", bisschop van
Daventria. Gemeend wordt dat hiermee
werd aangegeven dat het bisdom naar
Deventer verplaatst was. Erg aanneme
lijk is dat niet: in 878 treft Karei de Kale
beschikkingen over goederen in de
haven van Daventria30. Nu ligt Deventer
wel aan een rivier maar een overtuigen
de haven heeft het allerminst. Aanne
melijker lijkt dat het hier gaat om een
naamswijziging van Trajectum in Aven-
tua, Aventria, of Antverpia. De bisschop
verbleef gewoon in zijn eigen residentie
Antwerpen, alleen de naam veranderde.
De reden van een naamswijziging is
wellicht te vinden in de machtswisseling
in die tijd: de macht van de Karolingers
werd destijds overgenomen door geko
zen Duitse vorsten.
Het heeft er alle schijn van dat Trajec
tum in Antwerpen gelocaliseerd moet
worden. En dat in dit ene Trajectum
zowel het Trajectum van de "Maast
richtse bisschoppen" als het Trajectum
van St.Willibrord gevonden moet wor
den. De latere verwarring is waarschijn
lijk daardoor veroorzaakt, dat vanuit één
bisdom Trajectum in later tijd zowel een
bisdom Luik als een bisdom Utrecht zijn
voortgekomen. Het bisdom Luik als
voortzetting van het vroegere bisdom
Tongeren dat tijdelijk uitweek naar Ant
werpen, en het bisdom Utrecht als
voortzetting van het missiebisdom dat
rond 700 op destijds vacante zetel van
Antwerpen werd gesticht.
Het waren de weerbarstige Friese Zeeu
wen die als eerste Nederlanders vanuit
Antwerpen werden gekerstend door
St.Willibrord en zijn opvolgers. Heden
ten dage kunnen de Zeeuwen in de
scheuren in de Nehallenia-beelden nog
de tekenen zien van St.Willibrords
geloofsijver.
In den beginne was er het bisdom Ton
geren. Zoals alle bisdommen ontstond
dit na de Romeinse tijd op de plaats van
een Romeinse Civitas, in dit geval de
Civitas Tungrorum. In de vroeg-Romein-
se tijd werd dit gebied bewoond door
twee volken: de Eburonen in het noor
delijk deel, nabij Tongeren, en de Atu-
atuci in het zuiden, in de Maasvallei tus
sen Namen en Luik31. De opstandige
Eburonen werden door Caesar verslagen
nabij de plaats Atuaca, en volledig uit
geroeid. Later vestigden de Tungri zich
in dit gebied. Atuaca werd hun hoofd
stad en het heette sindsdien Atuaca
Tungrorum. Omdat het Atuaca van
Caesar om diverse redenen niet te Ton
geren gelocaliseerd kan worden heeft
men aangenomen dat er twee Atuaca's
bestaan hebben: één waar de Eburonen
verslagen werden, en één te Tongeren.
Atuaca Tungrorum wordt in latere bron
nen Tungris genoemd.
In 450 joegen de Hunnen bisschop Ara-
vatius op de vlucht. Tungris werd door
de Hunnen zo grondig verwoest dat nog
150 jaar later de bezoekende bisschop
pen tranen in de ogen kregen bij het
zien van de ruïnes32.
Tot 610 zetelden de "Maastrichtse" bis
schoppen te Trajectum, te Antwerpen
dus. Van 610 tot 637 lijken de bisschop
pen te verbijven in de regio Tongeren,
want hun levensbeschrijving verhaalt
van wonen, werken en begraven nabij
Hoei. Deze periode valt samen met de
Friese bezetting van Trajectum: In 612
ten tijde van Theudebert II was Trajec
tum nog Frankisch, maar in 635 was het
Fries, want Dagobert verslaat in dat jaar
de Friezen aldaar. Voor de hand ligt aan
te nemen dat tijdens de Friese bezetting
van Trajectum de bisschoppen gevlucht
waren naar veiliger oorden, naar Tonge
ren onder de protectie der Austrasische
hofmeiers (woonachtig te Herstal bij
Luik).
In 637 is dank zij Dagobert de kust weer
veilig en is er weer een bisschop te Tra
jectum, Amandus, die preekt in de regio
Gent en Antwerpen. Bij de dood van
Dagobert in 639 keren echter de Friezen
terug en vlucht Amandus naar
St.Amand-les-Eaux.
Dan volgt een vijftigjarige periode waar
in Trajectum door de Zeeuwse Friezen
bezet blijft, aanvankelijk onder koning
Aldgils die wat toeschietelijker is voor
Angelsaksische missionarissen, daarna
onder diens opvolger koning Radboud,
die systematisch alle missie tegenwerkt
en kerken verwoest. De Trajectenser bis
schoppen verblijven in die periode in de
Ardennen en in Luik. Als in 689 Trajec
tum weer Frankisch is na de overwin
ning van Pippijn II keren echter de bis
schoppen niet terug naar Antwerpen,
maar blijven in Luik. Het vacante bisdom
Antwerpen, dat een uitstekende ligging
heeft als uitvalsbasis voor missie onder
de Friezen, wordt aan de zojuist aange
komen St.Willibrord geschonken. Dit is
het moment dat de latere verwarring
veroorzaakt: één Trajectum baart twee
bisdommen: "Tongeren" gaat terug
naar Luik, en "Antwerpen" gaat later
naar Utrecht.
Als bij de dood van Pippijn II in 714 de
Friezen Trajectum weer innemen haast
bisschop Hubertus van Luik zich om het
corpus van zijn voorganger Lambertus,
die te Antwerpen begraven was, naar
het veiliger Luik over te brengen. Ook
St.Willibrord vlucht voor koning Rad
boud naar veiliger oorden, naar zijn
klooster te Echternach. Pas als Karei
Martel Trajectum voorgoed veroverd
heeft op de Friezen keert St.Willibrord
terug naar Antwerpen.
Het is altijd vreemd gevonden dat het
bisdom Trajectum, tegen alle gebruiken
in, nooit officieel is overgebracht naar
Luik33. Wellicht is dit te verklaren door
aan te nemen dat het bisdom niet
"overgebracht" werd naar Luik, maar
terugkeerde naar Luik. Dit zou het geval
zijn indien het vroegere bisdom Tungris
niet te Tongeren maar te Luik gevestigd
was geweest.
Reeds eerder bleek dat Atuaca, de
hoofdstad van de Civitas Tungrorum,
niet te Tongeren gesitueerd mag wor
den34. Tongeren kan Atuaca noch Tun
gris geweest zijn, want sporen van een
verwoesting rond 450 zijn niet gevon
den35. Ook zijn er geen aanwijzingen
gevonden over de aanwezigheid van
een bisschoppelijke residentie36, noch
van een Romeins versterkt kamp. Ook
de valeien nabij Atuaca waarover Caesar
schrijft, zijn niet bij Tongeren te vinden.
Verder werd er te Tongeren slechts één
Frankisch graf aangetroffen37.
Als Tungris niet te Tongeren lag, waar
dan wél? Kon het te Luik gelegen heb
ben? Niet onlogisch lijkt het Atuaca
Tungrorum te zoeken in het woonge
bied der Atuatuci. Luik lag in dit gebied
van de Atuatuci. Toen de bisschoppen
12 Zeeuws Tijdschrift
