Het Duits-Nederlands Prisma Woordenboek
Het verre Hulst
De bestseller van J.A.H. van Gemert (1917-1996)
Meestal wordt een lieu de memoire
gezien als een plaats waar een belangrij
ke historische gebeurtenis plaatsvond,
dikwijls gemarkeerd door een monu
ment. Dat die lieu de memoire meestal
statisch wordt opgevat, toont nog het
moderne perspectief van de opvatting
aan. In deze postmoderne tijd van
deconstructie en digitalisering lijkt een
portable en multiple lieu de memoire
meer op zulks een predicaat aanspraak
te kunnen maken. Voor deze meer
hedendaagse vorm van de lieu de
memoire kwalificeert zich zeker het
Duits-Nederlands Prisma Woordenboek
voor school, kantoor en huis van J.A.H.
van Gemert, waarvan de afgelopen
veertig jaar meer dan drie miljoen exem
plaren zijn verkocht. Vrijwel iedereen
heeft het vroeger of later ter hand geno
men en het zweeft overal rond.
Eind jaren zestig volgde ik mijn eerste
lessen Duits. Mijn Duits-Nederlands
Prisma Woordenboek, waaraan de Fran
se bladzijde ontbreekt, eigende ik me
toe van mijn oudste zus en voorin staat
nog in koeienletters iets wat later tot
mijn handtekening zou uitgroeien. Tot
de toeëigening voelde ik mij gerechtigd
omdat mijn zus, die Duits was gaan stu
deren in Utrecht, in de weer was met
nog imposantere woordenboeken. In
retrospectief moet haar liefde voor het
Duits zijn ingeboezemd door haar toen
malige leraar Duits aan het R.K. Janseni-
us Lyceum (tegenwoordig Reynaertcol-
lege) in Hulst, Van Gemert. Gezien de
verzetsachtergrond van mijn vader was
het geen voor de hand liggende keuze
maar paradoxaal genoeg had hij wel
oog voor de rijke Duitse cultuur en het
Wirtschaftswunder. Misschien gaf zijn
jongere broer in Bonn, het zwarte
schaap van de familie, die het later om
een of andere onverklaarbare reden nog
tot ereburger van de hoofdstad van
Duitsland zou schoppen en wiens Duits
altijd erbarmelijk is gebleven, de laatste
duw in de richting. Zij zou het enige
familielid worden dat Hoogduits sprak.
Haar keuze Duits te gaan studeren werd
Paul van der Velde
door haar vroegere leraar van harte
onderschreven. Pas bij het lezen van Van
Gemerts overlijdensbericht en korte bio
grafie in de lokale krant, besefte ik het
heengaan van een toch wel bijzondere
leraar Duits.
Ik heb nooit les van hem gehad maar in
zijn hoedanigheid van conrector kwam
ik hem dikwijls tegen. Hij sprak mij dan
op barse toon toe wanneer ik weer eens
de klas was uitgestuurd. Ik merkte al
snel dat achter zijn strenge gezichtsuit
drukking een glimlach school en de ver
talingen die hij mij gaf, beschouwde ik
niet als strafwerk. Integendeel ze waren
eerder een verademing in een zee van
verveling. Het was dus een man wiens
naam door de leerlingen met een
gemengd gevoel van eerbied en angst
werd uitgesproken. Hij droeg de weinig
originele bijnaam 'De Mof'. Zijn vrouw,
F.Z.Z.M. van Gemert-Koch, dochter van
de Militair Commissaris van Zeeuws-
Vlaanderen, F.P.O.M. Koch (de man die
koningin Wilhelmina over de streep trok
in Aardenburg), gaf mij inzicht in de
activiteiten van de lexicograaf Van
Gemert. Zij woont nog steeds in het huis
aan de Janseniusstraat waar ze samen
met haar man, bij wie ze nog in de
schoolbanken had gezeten, in 1949 was
gaan wonen. Zij kregen twee kinderen.
Het huis verraadt nog duidelijk dat hier
een leraar Duits heeft gewoond. De ver
zamelde werken van Schiller, Goethe,
Kafka en alle andere groten van de Duit
se literatuur staan stram in de houding
naast elkaar in de boekenkast.
Van Gemert, geboren in Nijmegen,
volgde het Gymnasium aan het Domini-
cus College in Neerbosch. Wellicht
werkte de nabijheid van Duitsland zijn
studiekeuze in de hand. Immers vele
bewoners van de oostelijke grensstreek
beschouwen Duits als hun tweede taal.
Ver hoefde hij ook niet te lopen om
Duits te studeren. De Katholieke Univer
siteit van Nijmegen stond hoog aange
schreven als het om Germaanse Letteren
ging. Hij kreeg les van de in Oostenrijk
geboren professor W. Kosck, auteur van
het Deutsches Literatur Lexicon (Bern
1949). Met het Duits en de Duitsers
maakte hij tijdens de Tweede Wereld
oorlog op een minder aangename
manier kennis. Op zijn bidprentje staat
een directe verwijzing naar de oorlogsja
ren waarvan hij een groot gedeelte in
een Duits werkkamp doorbracht:
"Ondanks vele negatieve oorlogserva
ringen, die een zwaar stempel drukten
op zijn verdere leven, kon hij het Duitse
volk niet haten, en voltooide hij na de
oorlog zijn studie Het was wel een
heel wrange praktische leerschool maar
in 1946 rondde hij desalniettemin zijn
doctoraal Germaanse talen af.
Van 1946 tot 1980 was hij leraar Duits
aan het Jansenius Lyceum in Hulst en van
af 1965 tevens conrector en plaatsvervan
gend rector. Nogmaals het bidprentje:
"Hij gaf graag les, was een streng leraar
In dit artikel staat niet zijn leraar
schap centraal maar meer zijn werkzaam
heden als lexicograaf. Of hij dat ooit
geworden zou zijn zonder de tussenkomst
van de rector van het Jansenius Lyceum,
J.J.P. Boezeman, wiens broer bij Het Spec
trum Uitgeverij in Utrecht werkte, is
onwaarschijnlijk. Deze benaderde hem in
1952 met de vraag of hij soms belangstel
ling had een woordenboek Duits-Neder
lands samen te stellen. De katholieke uit
geverij had het plan opgevat een reeks
woordenboeken van de moderne talen te
maken die tesamen niet meer dan tien
gulden zouden mogen kosten. Doel was
een goed en goedkoop woordenboek
voor de hele bevolking te produceren. Het
zou een vervolg zijn op andere Prisma
boeken die in 1951 met zoveel succes
waren gelanceerd. Het was niet gemakke
lijk auteurs te vinden die in één jaar tijd al
hun vrije tijd wilden opofferen en daar
voor in ruil slechts 5% royalty kregen bij
een prijs van 1,25 per woordenboek. Die
prijs zou tot het begin jaren zestig onge
wijzigd blijven en in de loop der jaren stij
gen tot 14,90 nu. Van Gemert had dan
ook de nodige aarzelingen maar uiteinde
lijk werd hij voor het idee gewonnen.
"Een van de laatste contracten die Het
Spectrum binnen het woordenboeken
project afsloot, was dat met Van Gemert,
leraar Duits in het verre Hulst."
18 Zeeuws Tijdschrift
