Charley Toorop
de wil is alles
net schilderij Drie Generaties. Hier staan
ader, dochter en kleinzoon voor de le-
'enscyclus, de band van het bloed; Jan
oorop, Charley Toorop en Eddy Fern-
hout voor de verbindende kracht van de
unst. Zoals zij een bevriende journalist
ertelde, ging het Charley erom het gro-
e talent van haar vader, de diepe een-
elvigheid van haar zoon en haar eigen
trijd als kunstenares en moderne vrouw
lit te beelden.
en brand in haar atelier in 1951 en een
teeds toenemende slechte gezondheid
leken haar geestkracht niet te ondermij
nen. Over haar laatste zelfportret, ge
maakt in het jaar van haar dood, zei ze
n een interview: 'Het is winter.' In het
volle besef daarvan bleef zij plannen
maken. Het einde kwam op 5 november
1955.
De wil is alles
De kunsthistoricus A.M. Hammacher
leerde Charley Toorop omstreeks 1930
kennen, tien jaar nadat hij voor het eerst
een werkje van haar had gezien. Bijna
zevenenzeventig jaar daarna 'zoomt'
een camera op hem in, terwijl hij naar
een reeks van haar zelfportretten kijkt.
Hammacher spreekt van een persoonlij
ke emotie, van een rijkdom aan herinne-
ingen; zijn blik wordt de innerlijke die
op zovele van Charley's doeken is te on
derkennen - en dan volgen fragments-
gewijs zulke heldere en rake beschou
wingen over haar werk van iemand die
niet alleen een levenslange vriend maar
ook een groot kunstkenner met een
enorm inzicht in de ontwikkeling van de
moderne kunst is, dat alleen al daardoor
deze documentaire een bijzonder karak
ter krijgt.
Geraakt door de kracht van Charley
Toorops werken, zijn Kiki Amsberg en
Paul van den Wildenberg op zoek ge
gaan naar de vrouw en kunstenares
daarachter. 'Zij was in de confrontatie
met mensen, net als in haar werk, met
een enorme directheid, 't Komt op je af.
Wat bij een heleboel mensen een hin
derpaal is, omdat zij liever een omwegje
hebben en het allemaal liever wat zach
ter willen', stelt Hammacher aan het be
gin van de documentaire.
De speurtocht van de programmama
kers voert ons langs foto's, filmbeelden,
documenten, citaten en bovenal ge
sprekken steeds weer naar de kunstena
res en haar werken zelf. Van de familie
komen Eddy's zoon Rik Fernhout en
John Fernhouts eerste vrouw, de Hon
gaarse fotografe Eva Besnyö, aan het
woord.
Rik Fernhout, die vier jaar na Charley's
dood geboren werd, bladert voorzichtig
door de fotoalbums die Charley haar le
ven lang bijhield en die voor haar min of
meer de betekenis van dagboeken had
den. Krantenknipsels, annonces, kaar
ten, brieven en vele foto's vormen de
weerslag van wat Charley belangrijk
vond in de kunst en in de wereld om
haar heen. Rik vertelt aan de hand daar
van bedachtzaam iets over Charley's so
ciale en politieke betrokkenheid, hoe het
voor de kinderen was, hoe het voor
Charley als dochter van Jan Toorop
moet zijn geweest. Hij noemt haar liefde
en belangstelling voor haar kinderen,
haar strijd tussen moeder en kunstena
res zijn, het va-et-vient van vrienden in
het atelier in Bergen. Kiki Amsbergs op
merking over zijn vader naar aanleiding
van het schilderij Drie Generaties be
aamt hij: ingelijfd in de Toorop-dynastie.
Eva Besnyö wandelt meer dan veertig
jaar nadat zij' dat voor het laatst deed,
over het grasveld naar De Vlerken toe.
Met de bruuske wijsheid die deze bij
zondere vrouw eigen lijkt, zegt ze na
enige tijd: 'Wat is een huis sterk, hè?'
Met haar ogen zien we het atelier nu en
toen. Eva kwam er vaak, ze had een
heel goede relatie met Charley. Als de
Drie Generaties weer ter sprake komt,
citeert ze John: 'Met Charley kun je
maar op twee manieren omgaan, of je
laat je overheersen zoals Eddy, of je
geeft haar een schop in de kont zoals ik
dat doe.'
Charley is zelf op filmbeelden te zien,
naast Arthur Lehning. Er schuilt iets van
bravoure en onzekerheid in haar geba
ren. Lehning voerde Charley de politieke
zijde van de avant-garde wereld binnen.
'Ook daar bleef ze wie ze was', licht
Hammacher toe.
Talloze facetten komen naar voren in de
documentaire, die ons tegelijkertijd een
goedlopend verhaal en een steeds genu
anceerder beeld van de kunstenares en
vrouw Charley Toorop geeft. Ineke Mol,
de kleindochter van de eigenaresse van
herberg De Valk in Westkapelle, en
Hammacher vertellen ons wat Westka
pelle voor Charley betekende; schilderes
Bep Rietveld, de dochter van de archi
tect, denkt terug aan de schilderlessen
die ze van Charley kreeg; de schrijfster
Jo Boer leest herinneringen voor uit de
periode waarin Charley het volksloge
ment van Moeder Heijens in Amsterdam
schilderde; de kunstenaar David Kouwe-
naar gaat in op Charley's houding ten
opzichte van 'de Jongeren', Ludwig
Schonk, de schoonzoon van Bart van
der Leek, op Charley's verblijf tijdens de
oorlog in Blaricum, mevrouw De Wolff
Peereboom uit Alkmaar op de periode
rond de bevrijding en Cock de Koning,
die Charley als secretaresse hielp, ten
slotte op de laatste jaren.
'Zij was niet uit het veld te slaan', zegt
Hammacher aan het slot van deze
prachtige film. 'De dood heeft haar
moeten overwinnen.'
De VPRO documentaire gemaakt door Kiki Amsberg en
Paul v.d. Wildenberg
duurt één uur
de uitzending is op
22 juni 1997 omstreeks 20.45 uur op Ned.3
Zeeuws Tijdschrift 57
