met bijbehorende landbouwgrond aan
gekocht, waarna de bouw kon begin
nen. In de zomer van 1913 werd de eer
ste cokes geproduceerd. Wegens gebrek
aan grondstoffen, als gevolg van het uit
breken van de Eerste Wereldoorlog,
werd de fabriek in 1914 stilgelegd. In
maart 1922 kon de produktie worden
hervat. De eerste belangrijke uitbreiding
vond in de jaren 1927-28 plaats.
Omstreeks 1910 waren Duitse geleer
den er in geslaagd om stikstof uit de
lucht te binden aan waterstof waardoor
ammoniak werd verkregen: een belang
rijke grondstof voor de fabricage van
kunstmest, waarnaar op dat moment
veel vraag was. Omdat uit cokesoven-
gas waterstof kon worden gewonnen,
werd in 1929 naast de A.C.Z.C.(immers
een grote producent van cokesovengas)
begonnen met de bouw van de 'Com
pagnie Néerlandaise de I'Azote'de late
re N.S.M., thans Hydro Agri. In record
tempo werden de installaties uit de
grond gestampt. Op 6 december 1930
werd de eerste kunstmest geprodu
ceerd. In hetzelfde jaar vond er opnieuw
een belangrijke uitbreiding van de
A.C.Z.C. plaats. Buurman C.N.A. moest
immers verzekerd zijn van voldoende
cokesovengas. Omdat de aangesloten
leden van de coöperatie niet meer in
staat waren de totale cokesproduktie te
verbruiken, werd in 1933 de 'N.V. Sluis
kil Cokeshandel' opgericht. Vooral naar
Scandinavië werd per zeeschip veel cok
es vervoerd. De bouw van de A.C.Z.C.
en de C.N.A. betekende een belangrijke
impuls voor de werkgelegenheid in de
kanaalzone. Door innovatie in de land
bouw was er een overschot aan arbeids
krachten in Zeeuws-Vlaanderen ont
staan. Wegens gebrek aan voldoende
opleiding kon slechts een gedeelte van
de arbeiders die direct bij de bouw van
beide bedrijven betrokken waren ge
weest in dienst worden genomen. Mede
als gevolg hiervan bestond ongeveer
dertig procent van het personeel uit Bel
gische werknemers die wel een oplei
ding hadden genoten.
Dat Italiaans, Frans en ook Belgisch ka
pitaal bij de stichting van de A.C.Z.C. en
de C.N.A. een grote rol speelde, bleek
heel duidelijk in mei 1940. Belgische
hulptroepen bliezen de bruggen over
het kanaal op en staken in de onmiddel
lijke nabijheid van beide fabrieken een
rijtje werkmanswoningen in brand die
zogenaamd in de vuurlijn stonden. Ook
werd er op grote schaal door de Belgen
geplunderd. Bij de A.C.Z.C. en de
C.N.A. bleek geen schroefje te zijn ge
stolen. Nadat de bedrijven in Duitse
handen waren gevallen werden ze eind
mei 1940 door de geallieerden gebom
bardeerd.
Na de oorlog werden de installaties her
steld en kon de produktie worden her
vat.
De ontdekking van aardgas en het op
grote schaal exploiteren ervan heeft de
hechte relatie tussen de 'Cokes' en de
'L'Azote' aanmerkelijk doen verslappen.
Het veel goedkopere aardgas werd nu in
de plaats van cokesovengas gebruikt.
Wie langs de Kanaalkade onder de
machtige brugkranen door rijdt, krijgt bij
het passeren ervan nog steeds het ge
voel van eenheid dat beide bedrijven
vanwege economische motieven heeft
samengebracht en gedurende langere
tijd met elkaar heeft verbonden. Ook
vanuit de verte lijkt het één grote fa
briek.
De toekomst
Met de vestiging van Dow in de Nieuw
Neuzenpolder kreeg de kanaalzone een
nieuwe impuls. Logistieke bedrijven als
Nedloyd, de Rijke, Ovet en Verbrug-
ge/De Meijer maakten in korte tijd een
enorme groeiperiode door. Op de ooste
lijke kanaaloever verrezen kleinere be
drijven als Philips, Broomchemie en Elo-
coat.
Als gevolg van malaise in de Nederland
se scheepsbouw werd de in 1924 opge
richte N.V. 'Terneuzense Scheepsbouw
Maatschappij' in 1978 gesloten.
Om ruimte te bieden aan nieuwe vesti
gingen op de oostelijke kanaaloever
werd in de jaren tachtig begonnen met
de ontsluiting van de Axelse vlakte.
Aan de westzijde van het kanaal, bij Sas
van Gent, ging het minder voorspoedig.
De C.S.M., de Suikerunie en de Walzen-
molen sloten hun poorten.
Omstreeks 1990 werden in het kader
van nieuwe uitbreidingsplannen de
woonwijk Sluiskil-Oost en de gehuchten
Boerengat en Axelse Sassing afgebro
ken.
Recentelijk werden op de Axelse vlakte
met Fins kapitaal twee staalverwerkende
bedrijven gebouwd. Op korte termijn
gaat er een van sluiten. De toekomst
van de A.C.Z.C. is ook hoogst onzeker.
Binnen afzienbare tijd zijn de cokes
ovens aan vervanging toe. Het is de
vraag of de investering die hiervoor be
nodigd is, zal worden gedaan. Hoopge
vend voor Zeeuws-Vlaanderen is in ie
der geval dat beide Belgische
kanaaloevers praktisch helemaal volge
bouwd zijn.
Met dank aan P. Everaers te Terhole
voor de correctie.
Bronnen
Broeck, de R., 'Association Coopérative Zélandaise
de Carbonisation G.A. Sluiskil 1911-1961', Wor-
merveer 1961
Camijn, A.J.W., 'Een eeuw vol bedrijvigheid. De in
dustrialisatie van Nederland, 1814-1914'
Utrecht/Antwerpen 1987.
Houwen van der, P., 'Werken aan de toekomst. De
economische ontwikkeling van Zeeuwsch-Vlaande-
ren 1892-1992'Terneuzen 1992.
Puype, P, e.a. 'Van kiem tot korrel. Nederlandse
Stikstof Maatschappij N.V. 1929-1979, Sluiskil
1979.
Scholten, W.H.P, e.a. 'Beelden uit het industrieel
verleden van de kanaalzone', Goes 1990.
Zeeuws Tijdschrift 15
