Zo licht
als een vlinder
James McNeill Whistler (1834-1903) in Holland
Was het zijn voorkeur
voor Japans papier
en Japanse meesters
die Whistier
ertoe had gebracht
zijn monogram JW
na 1869 langzaamaan
te veranderen
in een vlinder?
J. McNeill Whistler,
Self-portrait, krijttekening,
ca 1890.
FRANCISCA VAN VLOTEN
Deze poëtische estheticus die vlinderlicht langs de ran
den van de samenleving streek als waren zij de te ver
sieren lijsten van zijn schilderijen, deze bohémien en
dandy die scherp en geestig kon zijn en the gentle art of
making enemies voortreffelijk beheerste, was tegelijker
tijd een bloedserieus kunstenaar die wist hoe belangrijk
een juiste presentatie en tentoonstelling van werken
was. Tot ver in de twintigste eeuw heeft zijn oeuvre gro
te betekenis gehad voor de ontwikkeling van de prent
kunst en van de fotografie.
Zijn compositievermogen was uitzonderlijk. Schat
plichtig aan Rembrandt en Frans Hals, was hij op zijn
beurt een voorbeeld voor kunstenaars als Witsen en
Breitner. Tijdens zijn eerste bezoeken aan Nederland, in
het voorjaar en de zomer van 1863, was Whistier voort
durend op zoek naar Oudhollands papier waarvoor hij,
meer nog dan voor Japans papier, een passie had maar
dat steeds moeilijker te verkrijgen was. De literator
Carel Vosmaer kon hem eraan helpen.
Herhaalde malen kwam Whistier naar Nederland.
Voor de mooi verzorgde tentoonstelling van voorname
lijk etsen en aquarellen die tot begin november in het
Rijksmuseum te zien was, heeft men behalve uit de col
lectie van het Rijksprentenkabinet kunnen putten uit
verzamelingen van vele instellingen en particulieren.
Het accent ligt weliswaar op de reizen die Whistier in
1863 en 1864, in de jaren tachtig, en tenslotte in 1900
en 1902 naar Nederland maakte, maar ook zijn Engelse
en Venetiaanse werk is vertegenwoordigd.
Het boek Whistleren Holland is gebaseerd op de uitvoeri
ge studie dieJ.F. Heijbroek in 1988 in het Bulletin van
het Rijksmuseum publiceerde en op de in 1995 versche
nen catalogue raisonné van Whistiers aquarellen,
pastels en tekeningen door Margaret F. MacDonald.
De weg naar Nederland
James Abbott McNeill Whistler werd in 1834 geboren in
Lowell, Massachusetts. Hoewel hij zijn leven lang de
Amerikaanse nationaliteit behield, heeft hij maar relatief
korte tijd in de Verenigde Staten doorgebracht. Zijn va
der werd in 1843 als civiel ingenieur bij de aanleg van
de spoorweg St Petersburg-Moskou aangesteld; de fami
lie verhuisde naar St. Petersburg om in 1849, na het
overlijden van Whistier sr, naar huis terug te keren.
Whistler jr, die in Rusland al tekenles had gekregen, kon
bij bezoeken aan zijn halfzusje Deborah in Londen
snuffelen in de indrukwekkende prentverzameling van
zijn zwager Francis Seymour Haden, een welgesteld
chirurg en amateur-etser. Op aanraden van Haden volg
de hij er bovendien colleges over kunst aan de Royal
Academy.
Een militaire loopbaan in de voetsporen van zijn bij
het Amerikaanse leger opgeleide vader ruilde hij in
Zeeuws Tijdschrift 25