moeder die zich ontfermt over haar kind. Als de lijkro-
vers en de overwinnaars de volgende morgen kwamen
zoeken naar buit vonden ze slechts zijn ontwrichte
lichaam, zijn geest was verdwenen, meegenomen door
Morgan, naar thuis, een oord waar hij graag was, waar
rust heerste en vrede, een eiland waar geen levende
komen kon.'
'Aangenomen mag worden dat in het gebied van de
Delta, en bij de Kelten die aan de zeevaart hun bestaan
ontleenden, verdrinking de meest voorkomende doods
oorzaak was. Daarom zal Neeltje Jaan - hoewel eveneens
symbool van moederlijke geborgenheid - een ander werk
terrein hebben gehad en een andere rol hebben vervuld
dan de fee Morgan. Neeltje Jaan hield toezicht op de zee
en zorgde voor de berging van degenen die waren ver
dronken. Zoals de fee Morgan verscheen in de gedaante
van nevels, zo zagen de bewoners van de kust Neeltje
Jans in het licht van de zee.'
'Een mens doorloopt een cyclus, vertrekt in zijn
bestaan vanuit het vruchtwater in de moederschoot en
eindigt in het hiernamaals dat werd voorgesteld als water
en zee. Het Zeeuwse wapen zegt 'ik worstel en kom
boven', boven water, maar uiteindelijk is dat voor het
individu niet zo, we zakken, dat ligt besloten in hetzelfde
beeld. Ondergaan in water is symbool voor de dood. het
begin en het eind van de dingen is water, de Helle. Het
christendom nam die naam, de hel, over als aanduiding
van de plaats waar degenen vertoefden die waren verla
ten, niet opgenomen, ze waren niet bij Neeltje Jaan.'
Verbeelding aan de macht
'Neeltje Jans was de beschermgodin van de zee, en wel
licht tevens een nimf, want nimfen horen bij rivieren, en
hier ligt de monding van de Schelde. Het was de tijd van
de vrouwelijke goden, het symbool van de geborgenheid
in het 'natuurlijk systeem'. Dat zij daar was, juist op die
plek, daar was alle reden voor, zij was de Rijkswaterstaat
van vroeger. Dat juist op die plek nu de Oosterschelde-
stormvloedkering ligt, laat de verborgen sturing zien van
de logica van het gevoel. Het is een prachtige lus van
terugmelding. Het gevoel krijgt gelijk. De techniek wordt
gestuurd door de logica van het gevoel.'
Tot het bouwen van de Oosterschelde-stormvloedke-
ring, ook wel 'de triomf van tien eeuwen Nederlandse
waterbouw' genoemd, werd besloten in een tijdsgewricht
dat 'de verbeelding aan de macht' was. Begin jaren tach
tig torenden de zesenzestig pijlers die 'het kunstwerk van
de eeuw' zouden gaan schragen, omhoog uit de bouwput
op de tot kunstmatig eiland omgevormde zandplaat
Neeltje Jans. Op bezoekers liet dat schouwspel een onuit
wisbare indruk achter. Ze hadden het over 'wonderlijk
mastodonte kathedralen tegen de achtergrond van de
altijd in beweging zijnde lucht, omgeven door zon en
zand, en omwoeld door wind en water'. Er werd van
gezegd dat ze in geheimzinnigheid wedijverden met de
Egyptische piramiden. Ir. Theo Janssen, verkeersonder-
zoeker te Zoetermeer, legde het pijler-landschap fotogra
fisch vast als was het een verbond van techniek en
mythe. 'Toen ik door de bouwdokken liep', vertelde hij
later, 'kreeg ik het gevoel: het kan de toekomst zijn, maar
ook het verleden. De kathedralen van vroeger, of de
ruimteschepen van de toekomst. Het had iets religieus,
alsof er tempels gebouwd waren voor een God die nog
niet gekend was.'
Bronnen
Kern van dit artikel is een samenvatting van het hoofdstuk XXI,
'Wie was Neeltje Jans?, de moedertaal als kennisbron voor het
verborgen verleden', uit het boek Logica van het Gevoel, Filosofie
van de Stabiliteitslagen in de Cultuur als Nesteling der Emoties,
geschreven door prof. dr. Arnold Cornelis. Het artikel bestaat
deels uit letterlijke citaten en bewerkingen van de oorspronkelij
ke tekst. Het hoofdstuk waaruit is geput, vormt onderdeel van
de afdeling III van het boek, dat handelt over 'de mythische
geborgenheid als culturele stabiliteitslaag van het natuurlijk sys
teem'. Het boek (ISBN 90-72258-02-9; 800 bladzijden) is
inmiddels verschenen in achtste vermeerderde druk. Het is een
uitgave van de Stichting Essence, Amsterdam Brussel
Middelburg (Koepoortstraat 6, 4331 SL Middelburg). Van de
hand van Cornelis verscheen daar dit jaar een tweede boek De
Vertraagde Tijd, Revanche van de Geest als Filosofie van de Toekomst
(ISBN 90-72258-03-7; 174 blz.)
Ook is geput uit Where Troy once stood van Iman Wilkens, in
1990 uitgegeven door Rider Londen, en Homerus, zanger der
Kelten, Odysseus op Schouwen-Duiveland van Ernst Gideon, in
1973 uitgegeven door Ankh-Hermes.
Noten
1 Foto (detail) uit Deae Nehalenniae, Koninklijk Zeeuwsch
Genootschap der Wetenschappen Rijksmuseum der
Oudheden, Middelburg Leiden 1971.
2 Foto uit Deae Nehalenniae, 1971.
3 Foto uit Deae Nehalenniae, 1971.
24 Zeeuws Tijdschrift 3/99