müvészete. KialUtas a nagybdnyai müvésztelep alapitasanak 100,
évfordulóya alkalmaból, Budapest 1996, 276-277; Arpad Tïmar, A
Nagybdnyai Müvészet és Müvésztelep a Magyar Sajtóban 1896-
1909, 16, 18.
In 1933, na de Rijksdagbrand, besloot Nussbaum met zijn fami
lie naar Palestina te vertrekken. Toen zijn plannen in Frankfurt
bekend werden, vroeg Florence Flersheim hem: 'Und von was
werden Sie denn dann dort leben?' Hij antwoordde: 'Vom Essen
und Trinken'. In oktober 1933 verliet de familie Nussbaum
Duitsland en vestigde zich in Kinnereth, Palestina. Daar stierf
Jakob Nussbaum in december 1936. Zie Bernhard Nussbaum,
'Die Zeit in Israel', in: Cat. tent. Frankfurt am Main, 1973, z.p.
13. Brief van de Frankfurter Kunstverein aan 'Herrn Ernst
Flersheim z.Zt. Domburg' d.d. 1 augustus 1908, KB TC C177.
Naar een mededeling van de Frankfurter Kunstverein d.d. 27
juni 2001, zijn de archieven van de Verein tijdens de Tweede
Wereldoorlog bij een bombardement verloren gegaan. Dat geldt
voor meer instituten in Frankfurt. In Toorops papieren heb ik
tot nu toe geen verdere vermelding betreffende een tentoonstel
ling in Frankfurt in 1908 of kort daarna gevonden, mogelijk
heeft de tentoonstelling later plaatsgehad, zie ook noot 22 in de
tekst.
14. Cat. Tentoonstelling Jan Toorop, Larensche Kunsthandel,
Amsterdam 1909.
Toorop heeft de Theems meermalen op doek en papier vastge
legd. Dat De Theems in kwestie het schilderij in Museum
Boijmans Van Beuningen is, blijkt o.m. ook uit de vermelding
van de collectie Flersheim bij het inv. nr., mededeling van
Matthijs van der Velden d.d. 26 februari 1999.
15. Cat. amsterdam, 1909, i.h.b. het voorwoord van Maria Viola
bij de catalogus. Zie ook Francisca van Vloten, Zeeuws Tijdschrift,
49 (I999)1I4- In de collectie Mies Elout-Drabbe Domburg
bevindt zich een foto van Godsvertrouwen zonder de vuurtoren
en het kruisraam, zie Francisca van Vloten, in: Ineke Spaander
en Paul van der Velde ed., Zwolle 1994, n-71, 37, 66 (noot 108);
en Francisca van Vloten, In het licht van Toorop en Mondriaan.
Een cultuurhistorische wandeling door Domburg, Domburg 20002,
14-15. De vuurtoren en het kruisraam werden nog in 1907 aan
gebracht, zie Maria Viola, 'Een Zeeuw van het oude ras naar
eene teekening van J.Th. Toorop', in: De Katholieke Illustratie, 16
nov. 1907, 23.
De afbeelding van Godsvertrouwen in de catalogus van de
Larensche Kunsthandel is rechtsonder gemerkt 'vLEER'. De
lithografeerinrichting van H. en L. van Leer heeft in later jaren
onder meer helio-reproducties voor Toorop gemaakt, zie KB TC
C93/1. Uit de catalogus van de negentiende Berliner Secession
mag men afleiden, dat het hier om zinkografieën ging, zie noot
20 in de tekst. Miek Janssen dateert in Jan Toorop's Kruiswegstaties,
St. Bernulphuskerk te Oosterbeek, Amsterdam [ca. 1922], 43,
Godsvertrouwen op 1909, vermoedelijk een vergissing n.a.v. de
reproducties, mogelijk een drukfout.
Godsvertrouwen werd als omslag-illustratie gekozen voor de cata
logus van de Domburgse tentoonstelling van 1912, maar hing
niet op de tentoonstelling zelf.
16. Miek Janssen, Amsterdam [ca. 1922], 33; J.C. van Schagen,
'Herinneringen aan Jan Toorop en zijn werk', in: Zeeuws
Tijdschrift 12 (1962) 5,125-129, 126.
17. Israël Querido, 'Jan Toorop. Een essay', in: De Tijdspiegel, dl.
3, Amsterdam 1910, 57-68, 59-61; zie ook 1910, dl. 1 en 2 voor
o.m. besprekingen van Gebed voor de maaltijd en De Theems.
18. Zie Cat. tent. Sint-Gillis-op Brussel 1970, z.p.; Cat. tent Den
Haag 1989, 150. Brief van Jan Toorop aan Mies Elout-Drabbe
z.d. [dec. 1906], brieven van Jan Toorop aan Mies Elout-Drabbe
d.d. 13 nov. 1907, 17 nov. 1907, 26 nov. 1907, 12 dec. 1907, 19
dec. 1907, KB Den Haag 135 F 19 (deel 1) en 135 K 28 (451/1).
T/m 1908 exposeerde Toorop overigens nog bij La libre
Esthétique in Brussel, de opvolgster van Les XX.
Isografieën heetten de uitstekende fotografische reproducties
van tekeningen, houtsneden en etsen door de firma Van Meurs,
die haar werkwijze geheim hield. Men hield het oorspronkelijke
formaat aan, de prenten kregen een Van Meurs-merkje en wer
den niet zelden even goed als het origineel genoemd. Bij een
zinkografie, zie noot 15, wordt de afbeelding fotografisch op een
zinkplaat overgebracht, deze vervolgens geëtst en afgedrukt. Bij
een heliografie wordt een fotografisch negatief op een koperen
plaat overgebracht en afgedrukt.
19. Cat. tent. Orszagos Magyar képzömüvészeti Tarsulat. Téli nem-
zetközi Kidllitas 1908-1909, Budapest 1908, met o.m. de potlood-
en krijttekening De drie Bruiden en de waterverf Melancholia
Katalog der Internationalen Kunstschau Wien 1909, Wenen 1909;
Cat. tent. Leihausstellung von Gemalden, Zeichnungen und Bildwerken
aus bremischen Privatbesitz in der Kunstholle zu Bremen, Bremen
1909. Naast de 30 werken hingen er ook enkele foto's van Toorops
keramiek; Cat. tent. Ausstellungfür Christliche Kunst Düsseldorf
1909, Düsseldorf 1909. Tischgebet werd overigens ook als 'das im
Besitz des Herrn Flersheim in Frankfurt a.M. befindliche Werk:
Komm, Hen Jesus, sei- unser Gast' omschreven, zie Mar Schmid,
'Jan Toorop', in: Hochland: Monatsschrift für alle gebiete des Wissens
der Literatur und Kunst, 7 (1909/10) 8, 290-297, 294-295. Op de
tentoonstelling in Düsseldorf werd De drie Bruiden (eindelijk)
verkocht aan de verzamelaar Von der Heydt, van hem kocht mw.
Kröller-Müller de tekening in 1919, zie o.m. J.F. Heijbroek en
E.L. Wouthuysen, Portret van een kunsthandel. Dejirma Van
Wisselingh en zijn compagnons i8j8-heden, Zwolle 1999, 78, 124.
20. Katalog der neunzehnten Ausstellung der Berliner Secession,
Zeichnende Künste, Berlijn 1909, TC A79.
21. G. Lemmens, 'Toorops brieven aan Anthonij Nolet'in: Cat.
tent. Jan Toorop. De Nijmeegse Jaren 1908-1916, Nijmeegs Museum
Commanderie van St. Jan, Nijmegen 1978, 48-56, 49. Brief van
Jan Toorop aan Mies Elout-Drabbe d.d. 12 december 1910; Maria
Viola, 'De Toorop-tentoonstelling in het Kunsthaus te Zürich',
in: Van onzen Tijd, Nieuwe Reeks deel 1,11(1910-1911) 9, 70-71.
Toorop verkocht daar o.m. de studie De Apostelen Thomas en
Thaddeus (1909).
22. Miek Janssen, Herinneringen aan jan Toorop, Amsterdam z.j.,
62; zie ook Miek Janssen, Schets over het leven en enkele werken
van Jan Toorop, Amsterdam z.j. [1920], 19. Zie ook noot 13.
23. Fierens-Gevaert, 'Tentoonstelling van modern-godsdienstige
kunst te Brussel. België en Holland', in: Onze Kunst, 12 (1913, ie
halfjaar), 9-29, 28-29. Cat. tent. Schilderijen en Teekeningen van
Walchersche Schilders, Domburg 1911.
24. Francisca van Vloten, in: Ineke Spaander en Paul van der
Velde ed., Zwolle 1994, 11-71, 33-58; Francisca van Vloten, 'Met
de traditie gebroken. De Domburgse tentoonstellingen van
1921', in: Zeeuws Tijdschrift 48 (1998) 6, 17-20. Zie voor een lijst
van deelnemers Francisca van Vloten, Domburg 20002, 42-43;
voor een lijst van de door Toorop en Mondriaan geëxposeerde
werken, 44-45; zie ook 28-30 en 30-33.
25. Domburgsch Badnieuws, 23 september 1911; Cat. tent.
Domburg 1911; Frans Vermeulen, 'Werk van Walchersche schil
ders te Domburg', in: Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift 21
(1911) dl. 52, 318-319, 318; Plasschaert, 'Tentoonstellingen:
Domburg', in: De Amsterdammer, 13 augustus 1911, 6-7.
De opdracht voor de St. Antoniuskerk in Zürich is overigens
niet doorgegaan.
26. Domburgsch Badnieuws, 15 juli 1911.
27. Ernst Flersheim, 'Lebenserinnerungen', Brussel ca. 1939.
Edith Eberstadt-Flersheim nam 't Lezend meisje bij haar vertrek
uit Duitsland in 1936 mee, het hing op een vaste plaats boven
haar bureau. Haar zoon Walter verkeerde, gezien de opdracht,
55 Zeeuws Tijdschrift 2001/3-4
