in de veronderstelling dat het afgebeelde meisje (Charley
Toorop) zijn moeder voorstelde. Toorop voegde vaak opdrachten
aan werken toe op het moment dat hij ze cadeau deed, hetgeen
bijvoorbeeld ook bij een litho uit 1895, later aan Mies (Elout-)
Drabbe geschonken, tot verwarring over de geportretteerde leid
de. Zie Francisca van Vloten, Zwolle 1994, 63 (noot 14); en
Francisca van Vloten, Zeeuws Tijdschrift 49 (1999) 1,12-21, 20
(noot 3). De originele aquarel Jeune ftlle lisant was indertijd ver
worven door de verzamelaar J.D.C. Titsingh, zie Succession de
J.D.C. Titsingh, Den Haag 1901, nr. 192, TC A90.
28. Brief van Matthijs van der Velden aan Francisca van Vloten
d.d. 6 juni 1999.
29. Moderne Kunstkring. Catalogue des ouvrages de peinture,
(etc.), exposés au Musée Municipal Suasso, Amsterdam, 6 Oct. - 7
Nov. 1912, Amsterdam 1912, 79-80, 79; Cat. tent. Werken door
Jan Toorop, 15 Nov. -15 Dec. 1912, Kunstzalen Unger Van
Mens, Rotterdam, Rotterdam 1912, 16, 18; Cat. tent.
Tentoonstelling van schilderijen Domburg, juli - augustus ïgij,
Domburg 1913. Mielc Janssen, Amsterdam z.j. [1920], 23; N.H.
Wolf, De Kunst V (1912-1913), 18 aug. 1913, 725-729, 725, 728.
Wolf drukte bovendien een door hemzelf gemaakte foto van het
werk met als onderschrift 'Jan Toorop - Paulus predikende op
den Areopaag over den onbekenden God - Houtskooltekening'
bij zijn artikel af. Zie ook Plasschaert, Amsterdam 1925, 51. De
Paulus uit 1912 heeft in 1949 als nr. 28 op de Tentoonstelling van
Nederlandsche en Fransche Kunst bij Kunsthandel Huinck
Scherjon in Amsterdam gehangen. Zie ook noot 21, 30 en 33 in
de tekst. Er hing nog een Paulus bij Unger Van Mens, St.
Paulus voor de Israëlieten, als nr. 58. Uit een krantenartikel is dui
delijk dat het daarbij gaat om de Paulus uit 1911 (niet de Paulus
die in 1911 in Domburg heeft gehangen) die het eigendom van
de Nijmeegse verzamelaar Anthonij Nolet zou worden.
Bovendien blijkt uit een vergelijking van beide Paulussen in het
artikel dat De Heilige Paulus, predikende op den Areopagus, geno
teerd als nr. 19 in de catalogus, inderdaad de door Mielc Janssen
beschreven en door N.H. Wolf gefotografeerde Paulus betreft,
N.N., 'Unger Van Mens. I. Jan Toorop', in: Nieuwe
Rotterdamsche Courant, 24 november 1912. Zie voor Anthonij
Nolets Paulus ook Cat. Eere-Tentoonstelling Jan Toorop, Kunstzaal
Kleykamp bij Arti et Amicitiae, Amsterdam 1919, 10 en Cat.
Oeuvres par Jan Th. Toorop, Collection Anthony Nolet, Nymègue,
Vente publique le mardi 4 Novembre 1924, A. Mak, Amsterdam
1924. Bij de 'Vente publique' na Toorops dood in 1928 werd
deze Paulus geveild en voor 3400,- verworven door
Kunsthandel Gebr. Douwes te Amsterdam, zie Cat. Oeuvres par
Jan Toorop, I. Son atelier, II. Diverses provenances, Vente publique
a Amsterdam, le 15 Mai 1928, A. Mak, Amsterdam 1928, 34.
Deze Paulus uit 1911, een tekening met zwart en bruin-rood
gekleurd krijt, was in 1941 op de Toorop-tentoonstelling in het
Stedelijk Museum te zien als eigendom van W.J.R. Dreesmann
te Amsterdam. De Paulus uit 1911 die in Domburg heeft gehan
gen, zou zich naar horen zeggen in de jaren vijftig in een minis
terie in Brussel hebben bevonden. Zie voor een afbeelding van
de Paulus uit 1913, die bestemd was voor de arts Breukink en
zijn echtgenote, William Rothuizen edJan Toorop (1858-1928)
in zijn tijd, Amsterdam 1998, 67. De Paulus uit 1926 is ook na
Toorops dood geveild, uit zijn eigen collectie, zie de 'Vente
publique' 1928, 18.
30. Ernst Flersheim. Lebenserinnerungen', Brussel ca. 1939.
Wel logeerde in 1913 een neefje van Alice Koch-Flersheim
(1866-1937) het zusje van Ernst en Martin Flersheim dat was
getrouwd met de Frankfurtse juwelier Louis Koch - in Domburg.
De arts Richard Koch uit Frankfurt am Main logeerde in Hotel
de l'Europe, zie Domburgsch Badnieuws, 23 aug. 1913. Men moet
ook hier in het achterhoofd houden dat dateringen door Toorop
later aangebracht kunnen zijn.
31. G. Lemmens, Nijmegen 1978, 48-56, 53.
32. Cat. tent. Frankfurter Kunstschatze, 20. Juli bis 30. September
1913, Frankfurter Kunstverein, Frankfurt a. Main 1913.
33. G. Lemmens, Nijmegen 1978, 48-56, 54: brief van Jan
Toorop aan Mies Elout-Drabbe d.d. 20 mei 1914; Domburgsch
Badnieuws d.d. 4 juli 1914.
34. Monika Richarz ed., Stuttgart 1979, Nr. 21 Ernst Flersheim,
261-265, 2^I> 2^5-
35. Andrea Hopp, Stuttgart 1997,199-202, 265.
36. Karl R. Schültke, Frankfurter Kunstverein, Frankfurt am
Main 1983,11-22, 20.
37. Zie Ernst Flersheim, 'Lebenserinnerungen', Brussel ca. 1939:
Domburgsch Badnieuws d.d. 21 juni 1930 en 14 juli 1930; Andrea
Hopp, Stuttgart 1997, 201.
38. Telefoongesprekken met Adriana Adriaanse-de Pagter, de in
1919 geboren dochter van de familie, d.d. 9, 14 en 29 mei
2001; brief van Adriana Adriaanse-de Pagter aan Walter
Eberstadt d.d. 14 mei 2001.
39. Zie o.m. P.J. Bouman, Cultuurgeschiedenis van de twintigste
eeuw, Utrecht/Antwerpen 19642 Richard Procktor, Nazi-
Duitsland, Den Haag 1972; Francisca van Vloten, 'Eeuwige wis
seling en het streven naar harmonie (II). Een schets van Mies
Elout-Drabbe (1875-1956)', in: Zeeuws Tijdschrift 37 (1987) 1, 20-
29.
40. Zie o.m. Richard Procktor, Den Haag 1972, 51-74; Maarten
Valken ed., Kroniek van de 20ste Eeuw, Amsterdam/Brussel
19852,392-427.
41. Brief van Matthijs van der Velden aan Francisca van Vloten
d.d. 13 februari 1999. Zie ook Andrea Hopp, Stuttgart 1997,
plaat 1.
42. Brief van Walter Eberstadt aan Francisca van Vloten d.d. 12
juli 2001; telefoongesprek van Francisca van Vloten met
Matthijs van der Velden d.d. 13 juli 2001; telefoongesprek met
Adriana Adriaanse-de Pagter d.d. 14 mei 2001; Hans
Riebsamen, 'Eine zweite Tafel am Haus. Gedenken an Clara
Schumann und an eine jüdische Familie', in: Frankfurter
Allgemeine Zeitung, 25 september 1998; N.N., "'...dass sich so
etwas nie wiederhole". Heutige Hausbesitzer initiierten
Gedenktafel an eine vertriebene jüdische Familie', in:
Frankfurter. Rundschau, 25 september 1998; Hans Riebsamen,
'Mit Peter von Zahn den Rundfunk aufgebaut. Frankfurter
Emigrant Walter Eberstadt: Vom englischen Offizier zum ameri-
kanischen Bankier', in: Frankfurter Allgemeine Zeitung, 30 sep
tember 1998; N.N., 'Boijmans heeft recht op doek Toorop.
Conclusie van onderzoek', in: NRC Handelsblad, 7 december
1999; Lien Heyting, 'De strijd om "Godsvertrouwen"', in: NRC
Handelsblad, 12 mei 2000; 'Notificatie van de Gemeenteraad
Rotterdam d.d. 7 december 2000', http://www.bds.rotterdam.nl;
'Advies inzake aanspraak op "Het Gebed" van Jan Toorop',
http://www.museumvereniging.nl; Andrea Hopp, Stuttgart
r997' plaat 1-
43. 'Notificatie van de Gemeenteraad Rotterdam d.d. 7 december
2000', http://www.bds.rotterdam.nl; 'Advies inzake aanspraak
op "Het Gebed" van Jan Toorop', http://www.museumvereni-
ging.nl; Monika Richarz, Stuttgart 1979, 261-265, 2^T An ja
Heuss, 'Die Vernichtung jüdischer Sammlungen in Berlin', in:
Matthias Frehner ed.. Das Geschaft mit der Raubkunst. Fakten
Thesen, Hintergründe, Verlag Neue Zürcher Zeitung, Zürich
1:998, 97-103, 98-99; Karl R. Schültke, Frankfurter Kunstverein,
Frankfurt am Main 1983, n-22, 22; 'Chronik der Stadt Frankfurt
am Main. V. Die Entwicklung zur modernen Grossstadt 1866-
1945', http://www.stadtgeschichte-ffm.de. Zie ook Hans-Joachim
Ziemke, Das Stadelsche Kunstinstitut - die Geschichte einer
Stiftung, Stadelsches Kunstinstitut, Frankfurt am Main 1980.
56 Zeeuws Tijdschrift 2001/3-4
