44- Telefoongesprekken met Adriana Adriaanse-de Pagter d.d. 9
en 14 mei 2001; brieven van Walter Eberstadt aan Francisca van
Vloten d.d. 1 juni en 12 juli 2001; Hans Riebsamen, Frankfurter
Allgemeine Zeitung, 25 september 1998.
45. Telefoongesprek met Adriana Adriaanse-de Pagter d.d. 9 mei
2001. De broer van Adriana de Pagter heeft als gemobiliseerd
marineman in Amsterdam de Flersheims in de herfst van 1939
in Hotel de l'Europe bezocht en tijdens de oorlog nogmaals
samen met zijn vader, om voedsel te brengen, op een ander
adres; zie ook de brief van Adriana Adriaanse-de Pagter aan
Walter Eberstadt d.d. 14 mei 2001.
46. Hans Riebsamen, Frankfurter Allgemeine Zeitung, 25 septem
ber 1998; N.N., Frankfurter Rundschau, 25 september 1998;
Advies inzake aanspraak op "Het Gebed" van Jan Toorop', in:
http://www.museumvereniging.nl.
47. Zie 'Notificatie van de Gemeenteraad Rotterdam d.d. 7
december 2000', http://www.bds.rotterdam.nl. Lijst II werd mij
ter hand gesteld door Matthijs van der Velden, bijlage nr. 35/4
bij 'Rapport Dr. Bonke, Collectie Flersheim, 14.8.1999,
Gemeente Rotterdam'.
48. 'Advies inzake aanspraak op "Het Gebed" van Jan Toorop',
in: http://www.museumvereniging.nl; 'Notificatie van de
Gemeenteraad Rotterdam d.d. 7 december 2000',
http://www.bds.rotterdam.nl; Lien Heyting, NRC Handelsblad,
12 mei 2000.
De Stichting Boijmans Van Beuningen en het Museum
Boijmans Van Beuningen hebben de toevoeging 'Van
Beuningen' overigens pas in 1958 gekregen, zie P.J. Hoogstrate
en M.P.F.G. Kuper, 'Honderdvijftig jaar Museum Boijmans Van
Beuningen 1849-1999', in: Joh. R. ter Molen ed., 150 jaar
Museum Boijmans Van Beuningen. Een reeks beeldbepalende verza
melaars, Rotterdam 1999, 14-133, 92-93.
49. Zie noot 19 in de tekst. Bij de Tentoonstelling van werken van
Jan Toorop (4 oktober - 2 november 1941)die van het Centraal
Museum in Utrecht naar het Stedelijk Museum in Amsterdam
was doorgereisd, staat hetzelfde schilderij in de catalogus ver
meld als nr. 105, Zeeuwsche boer (1907) en als eigendom van een
Rotterdamse particulier. Dezelfde familie wordt als eigenaar
genoemd in de Cat. Jan Toorop in Zeeland 3898-1923, Zeeuws
Museum Middelburg/Gemeentehuis Domburg, 1962,10-n.
Merkwaardig is, dat het schilderij daar de titel Biddende boer
(Godsvertrouwen) heeft meegekregen. Afbeeldingen van het
werk maken duidelijk om welk schilderij het gaat, want Toorop
heeft - om de verwarring nog groter te maken - volgens eigen
zeggen niet alleen in 1907 (hetgeen vaststaat) maar ook in 1909
een biddende boer geschilderd, zie Plasschaert, Amsterdam
1925, 47, 49; Miek Janssen, Amsterdam [ca. 1922], 33; J.C. van
Schagen, Zeeuws Tijdschrift 12 (1962) 5, 125-129, 126. Zie ook
noot 15.
50. Domburgsch Badnieuws d.d. 11 en d.d. 15 juli 1911; Francisca
van Vloten, in: Ineke Spaander en Paul van der Velde ed.,
Zwolle 1994, 11-71, 34-35.
51. Gerard Aalders, Berooid. De beroofde joden en het Nederlandse
restitutiebeleid sinds 1945, Amsterdam 2001, 236, 417 (noot 42);
Lien Heyting, NRC Handelsblad, 12 mei 2000.
52. http://www.bds.rotterdam.nl; Eelke Muller, Richtlijn Museale
Verwervingen 2940-1948, Nederlandse Museumvereniging,
Amsterdam 2000, 168-171. Zie brief van Matthijs van der
Velden aan C.H. Weeda, hoofd Culturele Zaken gemeente
Rotterdam d.d. 28 april 1999. Zie ook noot 43 in de tekst.
De tentoonstelling Drie Generaties bij kunsthandel
Nieuwenhuizen Segaar liet werken zien van Jan Toorop, zijn
dochter Charley en haar zoon Edgar Fernhout. Charley Toorop is
in elk geval vóór de Nederlandse Bezetting bij de Flersheims in
Amsterdam geweest, zoals Ernst Flersheim heeft genoteerd;
later klaagde hij erover dat Charley hem en zijn vrouw niet lan
ger bezocht, brief van Walter Eberstadt aan Francisca van Vloten
d.d. 12 juli 2001. C(omelis) V(eth) schreef n.a.v. de genoemde
tentoonstelling in Maandblad voor Beeldende Kunsten 14 (1937) 6,
186-187, 'Er was een groot schilderij met een gezicht op de
Theems te Londen, thans door het museum Boymans verwor
ven, en zeker een staal van 's meesters beste tonalistische schil
derwerk
53. http://www.museumvereniging.nl; Eelke Muller, Amsterdam
2000, 149. Hoewel het niet onomstotelijk vaststond, achtte de
Commissie het zeer aannemelijk dat Gebed voor de maaltijd tot
de geconfisqueerde bezittingen van de Flersheims behoorde,
daarin ging zij af op de beslissing van de Frankfurtse
Wiedergutmachungskammer t.a.v. het werk.
Op de achterkant van Gebed voor de maaltijd is een etiket geplakt
met de naam 'mr. W.M.A. Weintjes', deze was van 1941-1946 lid
van de Hoge Raad en werd in 1948 door het Tribunaal van den
Haag veroordeeld wegens zijn nationaalsocialistische gezind
heid en handel met de vijand. Dat was in 1981 niet algemeen
bekend, maar had bij enig speurwerk naar de herkomst van het
schilderij wel ontdekt kunnen worden.
54. Anja Heuss, 'Der Fall Goudstikker: Die Niederlande und die
Raubkunst', in: Matthias Frehner ed., Zlirich 1998, 105-110,
106. In dit artikel gaat Heuss aan de hand van de zaak
Goudstikker in op 'den Sonderweg der niederlandischen
Restitutionspolitik.'
55. F. Kuitenbrouwer, 'Roofkunst wordt bezit. De juridische
tegenstellingen over oorlogskunst-claims', in: NRC Handelsblad,
16 maart 2001; F. Kuitenbrouwer, 'Problemen bij temggave oor
logskunst', in: NRC Handelsblad4 mei 2001.
56. N.N., 'Regeling oorlogskunst versoepeld', in: NRC
Handelsblad, 30 juni 2001; F. Kuitenbrouwer, 'Gevolgen advies
Ekkart', in: NRC Handelsblad, 3 juli 2001; Lien Heyting, "'Onze
adviezen worden ontkracht". R. Ekkart over teruggave oorlogs
kunst', in: NRC Handelsblad, 9 juli 2001. De desbetreffende
kabinetsbesluiten zijn van 14 juli 2000 en 29 juni 2001. Zie
ook Gerard Aalders, Amsterdam 2001, 340-341, 344-358. Bij de
presentatie van de aanbevelingen van de Commissie Ekkart op
26 april 2001 werd tevens de website www.herkomstgezocht.nl
opengesteld.
Mijn dank gaat in het bijzonder uit naar Matthijs van der Velden
uit Rotterdam, die mij steeds op de hoogte van de ontwikkelingen
hield en van informatie voorzag. Voor het laatste dank ik ook
Adriana Adriaanse-de Pagter in Vlissingen, Walter Eberstadt in
New York, Jaap Grave in München, Wim Warners in Domburg,
Nora Winterhalter in Zürich, Lutz Becht Institut flir Stadtgeschichte
Frankfurt a/M., Jos Biemans Universiteitsbibliotheek Amsterdam,
Sylvia Goldhammer Institut fïir Stadtgeschichte Frankfurt a/M.,
Lien Grave Athenaeum Bibliotheek Deventer, Steffi Lamia
Institut fur Stadtgeschichte Frankfurt a/M., Andrea Langendoen
Koninklijke Bibliotheek Den Haag, Martha Op de Coul
Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie Den Haag,
Ronald Rijkse Zeeuwse Bibliotheek Middelburg, Bernhard Wirth
Stadt- und Universitatsbibliothek Frankfurt a/M.
58 Zeeuws Tijdschrift 2001/3-4
