Kees Slager
Wie op Schouwen-Duiveland herinnert zich deze
revolutionaire zoon van het eiland, wie op Schouwen-
Duiveland wü zich hem herinneren? Toch was Anton
Constandse geen ongenuanceerde schreeuwlelijk. Hij
was veeleer een linkse intellectueel. Hij studeerde
Frans en Spaans en promoveerde cum laude op de
schrijver Calderón de la Barca. Van 1962 tot 1982 was
hij ook redacteur van het gezaghebbende literaire tijd
schrift De Gids.
Vier jaren van de Tweede Wereldoorlog bracht hij
door in Duitse gevangenschap. Na de oorlog richtte
hij meteen het blad De Vrijdenker (dat door de nazi's
was verboden) weer op. Hij hoorde ook tot de oprich
ters van het Humanistisch Verbond, waarvan hij een
aantal jaren hoofdbestuurder was. Zijn brood verdien
de hij in die naoorlogse jaren als chef buitenland bij
het Algemeen Handelsblad. Naast zijn krantenwerk had
hij ook nog tijd om eindredacteur te zijn van
Verstandig Ouderschap, het maandblad van de NVSH,
de toen nog omstreden Nederlandse Vereniging voor
Seksuele Hervorming.
Het tekent de workaholic Constandse dat hij naast
al dat werk nog tijd vond om meer dan honderd boe
ken en brochures over politiek en cultuur te schrijven.
Hij heeft bovendien - zoals hij zelf op z'n tachtigste
verjaardag becijferde - circa 2750 lezingen gehouden.
Waarbij hij de meer dan vijfhonderd radio-essays -
uitgesproken met dat uit duizenden te herkennen
scherpe stemgeluid - niet meetelde.
Na zijn pensionering volgde nog een carrière als
universitair docent. In zijn laatste jaren kreeg hij ook
uit 'burgerlijke' kring lof voor zijn werk; hij ontving
de culturele prijs van de provincie Zuid-Holland en
ook het Humanistisch Verbond eerde hem met een
prijs en noemde een humanistisch verzorgingshuis
naar hem.
Het is duidelijk: Anton Constandse verdient een plek
te krijgen in het betrekkelijk korte rijtje van bekende
Nederlanders die Schouwen-Duiveland heeft voortge
bracht.
Ikzelf heb het geluk gehad hem een aantal jaren
persoonlijk te mogen kennen en zal me hem blijven
herinneren als een erudiete, aimabele en tegelijk
eigenzinnige en kritisch denkende man, die op z'n
tachtigste nog steeds niet bang was om analyses te
maken waar brave burgers over in de gordijnen vlo
gen, maar óók dingen durfde te zeggen die niet pas
ten in modieus-linkse straatjes. Zoals bijvoorbeeld dat
der feministes.
Leven tegen de stroom in is de titel van de bundel
die in 1999 verscheen ter gelegenheid van zijn hon
derdste geboortedag. Dat deed hij inderdaad, tot het
laatste moment. Op zijn sterfbed zag hij de drukproe
ven nog van zijn pamflet tegen het bezoek van de
paus aan ons land (De paus in Nederland: een ongewens
te gast). Atheïst is hij gebleven, anti-monarchist ook en
hoewel hij later de tekortkomingen inzag van het
anarchisme, mocht hij daarover met recht verklaren:
Tk heb nooit gespuwd in de bron waaruit ik gedron
ken heb.'
Een kleine haven
Als de redactie van De Gids in september 1979 een
themanummer wijdt aan mederedacteur Anton
Constandse ter gelegenheid van zijn 80ste verjaardag,
is dat geen liber amicorum, maar krijgt hijzelf de
gelegenheid om vrijwel het hele nummer vol te schrij
ven met herinneringen aan sleutelepisodes uit zijn
leven. Onder de titel 'Een kleine haven' staan op de
eerste pagina's de herinneringen aan zijn jeugd in
Brouwershaven. Die beginnen zo:
'Voor me liggen twee oude, wat beschadigde maar
nog heel duidelijke schoolfoto's. De eerste moet van
omstreeks 1906 zijn, met precies dertig kinderen, leer
lingen van de openbare dorpsschool in Brouwershaven.
Ik ben daar op 13 september 1899 geboren. Bij het
beschouwen van de foto heb ik altijd gemeend, dat die
school een kolossaal gebouw was geweest, met ramen
van glas in lood en steunpilaren, opgetrokken door
middel van grote, forse stenen. Toen ik er veel later
eens terugkwam en de oude school er nog stond,
bleek die klein en onaanzienlijk. Ik weet wel dat her
inneringen vervalsen, maar deze vertekening leek me
toch ongewoon. Ik weet nu wat er de oorzaak van was:
we zijn niet gefotografeerd tegen de muur van een
klaslokaal, maar tegen de grootste wand van de kerk,
waar de school vlak naast was opgetrokken.'
Ik heb verwoede pogingen gedaan om die foto uit
1906 te pakken te krijgen, maar hij was helaas niet meer
terug te vinden in het archief van zijn zoon. Dat is
jammer, want daarna zijn er op Schouwen-Duiveland
19 Zeeuws Tijdschrift 2002/1-2
