Oscar Wilde (die 'de vrijwillige mensenbond' als ideaal
stelt). Zo komt hij via de literatuur bij het anarchisme
uit. Al in 1917 richt hij een maandblad voor kweek
scholieren op, Minerva, waarin de revolutie wordt
gepredikt, zij het op een literaire en utopische wijze.
Het is het eerste van een lange rij bladen en blaad
jes waaraan hij heeft meegewerkt en die hij niet zelden
zelf oprichtte. In de winter van 1917 op 1918 spreekt
hij als lid van de Kwekelingen Geheelonthou-ders-
bond de eerste lezing uit in een rij van die aan het
einde van zijn leven bijna onafzienbare proporties
heeft aangenomen. Al in 1921 verdient hij grotendeels
de (karige) kost door lezingentournees te houden door
onder meer de veengebieden van Drente, daar waar
het geloof niet en het anarchisme wel populair is.
In 1918 neemt hij - na een kort Tolstoiaans inter
mezzo - definitief afscheid van elk geloof en wordt
vrijdenker. En vanaf dat moment zal hij zijn levenlang
een vurige verdediger zijn van het godsdienstloze den
ken. De titels van de brochures die hij in de jaren daar
na schrijft (en die hij na elke lezing aan de man brengt
om in z'n levensonderhoud te voorzien) spreken duide
lijke taal: De ellende der religie (1923), God is het kwaad
(1924), Kan er een god zijn? (1927) en Godsdienst is
opium voor het volk (1929). Zijn brochure Nederland,
God en Oranje zal in 1932 in beslag worden genomen
wegens godslastering. Overigens heeft hij in 1927 al
twee maanden gevangenisstraf gekregen wegens een
artikel tegen de Nederlandse deelname aan de inter
nationale vloot die de koloniale bezittingen bij Sjanghai
moet verdedigen. Het zal niet de laatste keer zijn dat
hij wordt opgepakt wegens 'opruiende' en 'godlasteren
de' redevoeringen; in de jaren '30 is men daar nogal
vlot mee en Constandse wenst zijn vrijheid van menings
uiting voor de volle honderd procent te benutten.
Spaanse burgeroorlog
In het voorjaar van 1937 reist hij naar Spanje waar de
anarchisten in Catalonië op dat moment in de burger
oorlog tegen Franco zijn verwikkeld. In Barcelona is
hij getuige van het drama dat zich binnen het kamp
der republikeinen voltrekt, de gewapende strijd tussen
enerzijds de anarchisten en aan de andere leant de
stalinisten. Constandse - al vroeg een criticus van het
stalinisme in de Sovjetunie - raakt er in een val die
stalinisten hebben opgezet voor een groep anarchisten
en ontsnapt ternauwernood aan de dood. Er vallen in
die meimaand duizend doden in Barcelona en het
21 Zeeuws Tijdschrift 2002/1-2
Jan Wiegers, De dichter Constandse, circa 1924, wasverf op doek, 70,5 x
57 cm. Collectie Groninger Museum. Foto: John Stoel.
eindigt met de overwinning van de stalinisten. Maar
vanaf dat moment is er in Catalonië geen sprake meer
van een eensgezinde strijd tegen Franco. Die zal uit
eindelijk dan ook overwinnen.
Terug in Nederland schrijft hij woedend een bro
chure onder de alleszeggende titel Rood fascisme. Zijn
bezoek aan de Spaanse burgeroorlog is - zo zegt hij
later - het grote keerpunt in zijn leven geworden. In
een interview ter gelegenheid van zijn 70ste verjaar
dag zegt hij: 'Toen bleek het nodig de staatloze idealen
van het anarchisme op te offeren aan het verzet tegen
het fascisme. Een keuze dus van het kleinste kwaad
tegen het grootste kwaad.'
Constandse kiest voor 'het kleinste kwaad' en trekt
zich terug uit de door hem zelf opgerichte Federatie
van Anarchisten in Nederland. In 1938 komt nog wel
zijn boek Grondslagen van het anarchisme uit, maar voor
hem is juist dan, aan de vooravond van de Tweede
Wereldoorlog duidelijk geworden dat de anarchisti
sche beweging geen antwoord heeft op fascisme en
oorlog.