Veiligheidspsychologie
Ik zal het vooral hebben over grootschalige veilig
heidsrisico's, calamiteiten en crises. Die bevinden
zich dus in de onderste twee velden (rechts- en links
onder). Juist hier moeten we rekening houden met
enkele belangrijke psychologische feiten. Ten eerste
hebben we te maken met een typisch element uit de
risicopsychologie. Het gaat namelijk om gebeurtenis
sen die zelden voorkomen, maar wel een grootschali
ge impact hebben - natuurrampen en door menselijk
toedoen veroorzaakte calamiteiten. In de risicoweten
schap heet dit Low risk, high impact.
Ten tweede: als zich op een gegeven moment een
werkelijk grootschalige ramp voordoet, zet die zich
in de collectieve psyche van de bevolking of gemeen
schap vast. Ze wordt het referentiepunt en richtsnoer
voor het doen en laten, en de geschiedenis wordt inge
richt in tijdvakken voor en na de ramp. Voorbeelden:
de Tweede Wereldoorlog, 9/11 en natuurlijk de
Watersnoodramp van 1953. Ten derde: als zo'n type
gebeurtenis zich twee keer binnen korte tijd voordoet
- zoals de overstromingen in het rivierengebied in
1993 en 1995 - zegt de risicotheorie dat hiermee de
kans nog altijd verwaarloosbaar klein is. Maar kom
daar eens om bij de mensen die er niet voor doorge
leerd hebben - u en ik. Er gebeurt iets uitzonderlijks.
Korte tijd later gebeurt zoiets weer. Wij zeggen dan
dat dat geen toeval kan zijn, terwijl de risicoanalysten
toch zullen volhouden dat het om twee gescheiden
gebeurtenissen gaat die de kans van, om maar een cij
fer te noemen, één op de 100.000 daarom niet ineens
naar twee op de 100.000 ophogen.
Ten vierde: we voelen ons in het bijzonder bedreigd
door gebeurtenissen waarbij we ons sterk identificeren
met de slachtoffers. Waarom zij, niet wij? Wanneer
zijn wij aan de beurt? Het meest treffende voorbeeld is
het terrorisme - vooral het terrorisme waarbij opeens
grote aantallen slachtoffers vallen die, net als wij
gewoon naar hun werk gingen of inkopen deden op
een druk plein of op de markt. Voorbeelden: Madrid,
11 maart 2004, en Londen, 7 juli 2005. De slachtoffers
waren mensen zoals wij - op weg naar hun werk. Ten
vijfde bouwen wij een groot aantal defensiemechanis
men op tegen dreigend onheil.
Neem de grote zes dreigingscenario's voor komende
decennia. Water: te veel en te weinig, milieugebonden
kwaliteitsverlies, ruimtelijk beheer, problemen in water-
afhankelijke sectoren (voedselketen, chemie). Pandemie:
The Coming Plague, aangezet door massamobiliteit en
-migratie. Energie: olie, maar ook andere grondstoffen.
Ecologie en milieu. Het nieuwe terrorisme: in het bij
zonder de dreiging van nucleair terrorisme. Botsende
beschavingen: waarden- en normenstelsels.
We willen ons normale leven niet laten verstoren
door er teveel aan te denken. We maken liever niet
teveel middelen vrij om problemen, die zich tot nog
toe niet in alle scherpte gemanifesteerd hebben, nu al
het hoofd te bieden. Opvallend is dus hoeveel psycho
logische defensiemechanismen we plegen in te zetten
om die grote dreigingen op afstand te houden door te
zeggen: dit is doemdenken, dit zijn self-fulfilling pro
phecies, dat zal bij ons niet gebeuren, het zal zijn tijd
wel duren, we kunnen ons er toch niet tegen verwe
ren. Samenvattend kunnen we stellen dat de mense
lijke natuur zich op verschillende fronten verzet tegen
de harde feiten in de wereld van risico's, dreigingen
17 Zeeuws Tijdschrift 2006/7-8