Water en zee
Als belangrijkste referentiepunt over het thema
van het Sublieme verwijst Eco naar het filosofische
standaardwerk van Edmund Burke Een filosofisch
onderzoek naar de oorsprong van onze denkbeelden over
het sublieme en het schone. Daarin koppelt Burlce het
Sublieme niet allen aan overdonderende grootsheid,
maar ook aan angstaanjagende emoties. Dit lijkt
tegenstrijdig, maar hij nuanceert door te stellen dat
pijn en angst leiden tot het Sublieme op voorwaarde
dat er sprake is van voldoende afstand waardoor
de toeschouwer zijn angst lean beheersen. Hij kan
immers afstand nemen van wat angst inboezemt en
daardoor genieten van de meest wreedaardige feno
menen. In zijn recente internetartikel Edmund Burke
en de hedendaagse relevantie van het Sublieme1, heeft
Martijn Boven het bijvoorbeeld over 'een sublieme
tsunami'. Hij stelt vast dat als wij vanop een veilige
afstand kijken naar de verpletterende watermassa's
die net zo angstaanjagend voor ons zijn als voor de
slachtoffers, dat naderhand toch een vreemdsoortige
vorm van genot oplevert.
Een vergelijkbare dubbelheid treedt vaak op bij
het beleven van theater: als toeschouwer zit je op
veilige afstand op de tribune te genieten van het
vaak tragische lot van de personages. Bovendien
krijg je er bij veel ZNF-producties nog eens de
immense grootsheid van het landschap bij, nog zo'n
sublimiteit opwekkende factor bij Burlce, vooral als
er ook nog eens een dreigende kracht van uitgaat.
Dat was uitgesproken het geval bij de première van
Sweetheart Come, de maritieme opera van Mariecke
van der Linden die tijdens ZNF 2004 opgevoerd
werd op de Westkappelse Zeedijk met de Noordzee
als natuurlijk decor. Die avond was de zee onstui
mig wat prachtige achtergrondbeelden opleverde
van hoog opslaande golven met indrukwekkende
schuimkoppen. Naarmate de voorstelling zijn tra
gische ontknoping naderde, kwam er evenwel een
dreigend onweer opzetten: gitzwarte wolkenpartijen
verzamelden zich vlak boven het speelvlak en zorg
den uiteindelijk in de vorm van een heuse wolkbreuk
voor een niet geprogrammeerd einde. Desondanks
werkte de kracht van de natuurelementen op een
onovertroffen manier: de vloek die de kapitein in
het stuk over zichzelf afriep, kwam als het ware let
terlijk uit de lucht vallen alsof de (weer)goden zelf
als wraakengelen toesloegen. Een subliem beeld dat
niemand die erbij was ooit zal vergeten.
Even groots was het uitzicht over het Kanaal
van Gent naar Terneuzen bij de opera Der fiiegende
Hollander vorig jaar. Vanop de tribune op de punt
van de landtong achter de kanaalsluizen kreeg de
toeschouwer een uniek dieptezicht over het water
dat hem als het ware aan drie zijden omsingelde.
Het integreren in de voorstelling van echte sche
pen en het gebruik als decorelementen van objects
trouvés, grootschalig maritiem materieel dat op
dit terrein van Rijkswaterstaat opgeslagen lag, gaf
deze productie een hoog realiteitsgehalte. Door
de grootschaligheid en het hier en nu-besef bij de
toeschouwer ging er ook een grote dreiging uit
van deze industriële omgeving: de hoogte van het
decor en de gapende diepte van het water erachter,
creëerden een interessante theatrale spanning.
Het slot van deze tragische opera, de Liebestod van
Senta, de verliefde zeemansdochter die uit eeuwige
trouw de Hollander achterna gaat door in het water
te springen, kreeg daardoor een 'subliem' effect.
Toeschouwers hielden hun adem in, gingen even
mee in de illusie getuige te zijn van een echte zelf
moord.
1. Maarten Boven, Een sublieme tsunami. Edmund Burke en de
hedendaagse relevantie van het sublieme. In 8WEEKLY, 21 febru
ari 2005.
Alex Malle ms is artistiek directeur van het Zeeland
Nazomerfestival.
75 Zeeuws Tijdschrift
