SPIEGEL DER WERELD EN
SCHATKAMER VAN KAARTEN
AENDE EDELE. VERMO
De Provinciale Bibliotheek van Zeeland bleek bij haar
oprichting in 1859 een redelijk aantal oude Nederlandse
atlassen te bezitten, alle afkomstig uit de boekerijen
van de provinciale griffie. De oudste catalogus uit i860
laat dat zien: twee edities van Ortelius' Theatrum (1571
en 1592), de atlas van Mercator uit 1595 en een latere
uitgave ervan door Hondius (1619), de zeldzame
Appendix op de atlassen van Ortelius en Mercator in
1631 door Blaeu uitgegeven, een vierdelige atlas van
Blaeu (1635-1654) en de stedenatlassen van Braun en
Hogenberg en van Joan Blaeu. De omvangrijke bruik
lenen van de Nederlands-Hervormde Gemeente van
Middelburg (1861) en van het Zeeuws Genootschap
van Wetenschappen (1899) verrijkten op hun beurt
dit bezit met onder andere de atlas van De Jode en
nog meer atlassen van de Blaeus. Dit prille begin
hield een belofte voor de toekomst in, die evenwel niet
kon worden waargemaakt. Door schenkingen werd
deze kleine kostbare deelcollectie nog wel wat uitge
breid, maar het aandeel van de oude cartografie in de
Zeeuwse Bibliotheek zou door het zware accent op de
verwerving van Zelandica uiteindelijk klein blijven.
Zo zijn dan anderhalve eeuw boeken verzameld voor
Zeeuwen en die in of over Zeeland zijn geschreven.
Het is daarom niet meer dan terecht om juist van
wege hun Zeeuwse connectie twee atlassen uit dit
kostbare bezit bijzondere aandacht te geven. Ze date
ren beide uit het laatste kwart van de zestiende eeuw
toen de groeiende betrokkenheid van de Nederlanden
bij de wereldhandel de vraag naar geografische infor
matie in boekvorm, atlassen en kaarten enorm deed
toenemen. Tientallen drukkers, uitgevers, cartografen
en graveurs waren daarmee in de weer.
In 1578 verscheen te Antwerpen de eerste druk van
het Speculum orbis terrarum (De Spiegel der Wereld),
samengesteld en uitgegeven door Gerard de Jode.
Vanwege de zware concurrentie van het in 1570 voor
het eerst verschenen Theatrum orbis terrarum van
Ortelius bleef het debiet van zijn atlas zeer gering.
Een van zijn naaste medewerkers in dit atlasproject was
Daniel Cellarius, een geleerde uit Wurtemberg, die zich
als arts in Vlissingen had gevestigd. Zijn bijdrage ligt
voornamelijk in het bewerken van kaarten voor uitgave
in het uniforme formaat van de atlas en in het leveren
van de teksten op de keerzijde van de bladen.
Na de sluiting van de Schelde in 1585 verschoof met
het zwaartepunt van de handel ook het centrum van
cartografische activiteit van Antwerpen naar Amsterdam.
Daar ontplooide zich pas echt de grote zeevaart, niet
alleen gericht op Europa maar ook op landen ver daar
buiten. De uitgever die met kaarten en boekwerken als
eerste op de daarmee gepaard gaande belangstelling
in de kennis van verre landen en zeeën inspeelde was
Cornelis Claesz. Bij hem verscheen het Caert-Thresoor,
een wereldatlasje in klein formaat met 160 kaartjes.
De vroegst bewaarde druk uit 1598 van deze 'Schatkamer
met kaarten', waarvoor hij als mede-uitgever Barent
Langenes uit Middelburg had aangetrokken, is opge
dragen aan de Staten van Zeeland. Uiteindelijk zijn
het maar bijrollen die Cellarius en Langenes vanuit
Vlissingen en Middelburg speelden in de bloeiende
Vlaamse en Hollandse cartografie van omstreeks
1600, maar wel de moeite van het vermelden waard.
Dirk de Vries
GENDE, HOOCHGELEERDE, WESE,
DISCRETE, SEER V O O RSIE üJ I GE HEE-
rcn, de Hceicn Staten Slandis endc 4Gracf-
fchap van Zcclandc.
Engliefien E. H.vele menlchen ccn groot ghenocgcn ende
venmeckinghc nemen int icfcn der Hiftorien Al hoewel zjr
nochtans dc felveghclcfcn hebbende dacr uyt woynich nudts
endepvofij'S te trecken weten Iaefijn verwonden, alszyande-
ren lieden van derIclver nutticheydt hooien fpiceck.cn ende dif-
courreren, dwelckdacr.dcm'c comt dit de Hiftorien bydco ghcmccnen lieden
doargaens meed gftelcfèn wat'den ibnder aemnecckinghe yaatyde ende pkctfe,
bydcn oudenghenoem; Cronologin, endc GtogriphU, wetende gheiijck dc twee
oogh:n! van alle Hiftorien, prjncipahjcken de Geographic, vandc wclcke in
vooriyden ccnighc trcffelijckè ghcleerdc-nvmncn Icci heerhjck endc vvijdt-
loopich gfK'handelt ende ghenactccri -hebben Doch allcenlijck by ghc-
1 fdiafte
Opdracht aan de Staten van Zeeland door Bernard Langenes in
het Caert-Thresoor, gedateerd 'In Middelburgh den 20. Mey 1598'.
59 Zeeuws Tijdschrift 2009 5-6
