op de Ierse kusten. Een millenniumpje meer of min
der mag natuurlijk geen rol spelen wanneer het om
zulke ernstige misdaden gaat.
Het kasteel van Elmina
De Europese slavenhandel tussen 1500 en 1850 leent
zich bij uitstek voor de excuus- en compensatie-indu
strie. Tien miljoen Afrikaanse slaven werden in deze
eeuwen naar Noord-, Midden- en Zuid-Amerika ver
voerd, waarvan minstens 500.000 door Nederlandse
schepen. Historici hebben dit proces al tientallen
jaren bestudeerd en vastgelegd. Hun boeken waren
misschien te academisch, want zij hebben niet tot een
algemeen aanvaarde kennis onder het publiek geleid.
Nu heeft de journalist Marcel van Engelen een uitste
kend, zeer leesbaar, boeiend, ja zelfs moedig boek aan
de Nederlandse slavenhandel gewijd. De spil van die
handel lag in kasteel Elmina op de kust van Ghana,
van waaruit de slaven werden verscheept.
Het is een geslaagde mengeling geworden van
een geschiedverhaal, een reisverslag, interviews met
historici (een Nederlandse Historikerstreit, schrijft Van
Engelen, 'dramatiseren' versus 'relativeren') en een
politiek-actuele analyse in Nederland én Ghana over de
herinnering aan en de herdenking van het slavernijver
leden. Nederland heeft inmiddels een museum en een
monument, beide gewijd aan de slavernij en tot stand
gekomen te midden van een hoop geschreeuw.
De auteur belicht het verschijnsel van alle kanten.
Zeeuwse zeevaarders hebben er ook een bijdrage
aan geleverd. Aardig is dat bij de rechtvaardiging van
de slavenhandel Zeeuwse dominees van zich lieten
horen. Dominee De Raad uit Vlissingen keurde de
slavenhandel op de kust van Afrika zonder meer af,
dominee Udemans [uit Zierikzee] vond dat de Afrika
nen als nakomelingen van Cham niet beter verdien
den. Toch ligt in deze historische presentatie niet de
voornaamste verdienste van Van Engelens boek. Die
is te vinden in zijn kritische opstelling. Hij vindt het
ook allemaal heel erg wat er gebeurd is, maar hij blijft
toch maar steeds dapper doorvragen. Dat beeld van de
verschrikkelijke behandeling van de aangekochte sla
ven, van de wreedheden en de verkrachtingen - is het
niet een beetje doorgeschoten en het product van een
romaneske verbeelding? En, hoe kwamen die slaven
allemaal in Elmina terecht wanneer de Nederlanders
in het fort, een enkeling uitgezonderd, niet verder
landinwaarts kwamen dan een paar honderd meter?
En waarom haalt nagenoeg iedere Ghanees die Van
Engelen naar de slavenhandel vraagt, zijn schouders
erover op, reageert ontwijkend of chagrijnig?
Where the negroes are masters
De conclusie die Van Engelen trekt is onvermijdelijk
- historici gingen hem hierin voor de slavenhandel
was evenzeer een Afrikaans als een Europees ver
schijnsel. De Europeanen tapten de Afrikaanse sla
vernij en slavenhandel af, in de woorden van de Ame
rikaanse historicus J. K. Thornton. De economie van
de West-Afrikaanse staten was in de periode op sla
venarbeid gebaseerd en de handel in slaven tierde er
welig. Dit laatste aspect wordt nog eens extra belicht
in de onlangs verschenen studie van de Amerikaanse
historicus R.J. Sparks over het niet ver van Elmina
gelegen Annamaboe, een onder Brits bestuur staand
kasteel, waar slaven in de loop van de achttiende
eeuw het voornaamste exportartikel werden. Het Afri
kaanse aandeel in de slavenhandel wordt hierin op
fascinerende wijze, boeiender dan ik ooit ben tegen
gekomen, uit de doeken gedaan. Het waren Afrikanen
die een centrale rol speelden in de organisatie van
de slavenhandel in het binnenland, het transport van
de slaven naar Annamaboe en de verkoop aan Britse
opkopers. Sterker nog, die Afrikaanse operators waren
hun Europese handelspartners nogal eens de baas en
bleken stukken gewiekster in hun handelscontacten.
Afrikaanse handelaren hebben, is de conclusie, een
minstens even sterk stempel gezet op de totstandko
ming van de Atlantische handelseconomie, waarin de
slavenhandel zo'n centrale rol speelde, als Europese.
Geen wonder dat deze handelaren zonder uitzonde
ring woedend reageerden toen de slavenhandel in het
begin van de negentiende eeuw onder druk van de
Britten werd verboden. Waar hadden zij dat aan ver
diend na al die jaren van voorbeeldige samenwerking?
Afrikaanse middlemen konden die hoofdrol suc
cesvol spelen omdat zij een uitgebreid politiek, mili
tair, diplomatiek en commercieel netwerk beheerden,
waarin de Europeanen zich eerst nog maar eens
moesten zien in te vechten. Dat lukt vaak pas na de
grootste moeite en bovendien niet zelden op Afrikaan
se voorwaarden. Hoe zo'n operator werkte laat Sparks
zien aan de hand van de geduchte John Corrantee
(een Afrikaanse koopman van Fante-afkomst, ca.
1670-1764). Als oppermachtige representant van de
Afrikaanse commerciële elite wist hij zijn stempel te
67 Zeeuws Tijdschrift 2014 4-5
