VERZAMELINGEN
113
W. Dirksen
MIDDELBURG IN VOGELVLUCHT
liet Zeeuws Genootschap verzorgt van 21 augustus tot en met 11 september 1993 (open monumenten
dag) in het huis 's-Hertogenbosch, Vlasmarkt 51 te Middelburg, een tentoonstelling van prenten en plat
tegronden van Middelburg, met de titel Middelburg in vogelvlucht'.
De tentoonstelling geeft een indruk van de rijk
dom van de Zelandia Illustrata, de collectie pren
ten en kaarten van het Genootschap. De exposi
tie is opgezet naar onderwerpen. Plattegronden
geven een overzicht van structuur en ontwikke
ling van de stad, panorama's laten zien hoe de
stad vroeger voor de naderende reiziger uit het
platteland oprees. Stadspoorten gaven toegang
tot de stad met haar straten, pleinen, markten en
havens, het Abdijcomplex en andere kerken en
kloosters, schuttershoven en gebouwen met een
liefdadige of andere maatschappelijke functie, be
drijfsgebouwen van de Vereenigde Oost-Indische
Compagnie (VOC) en de West-Indische Compag
nie (WIC). De tentoonstelling geeft niet een zo
volledig mogelijk beeld van stad en stedelijk le
ven, maar toont een keus uit de collectie, vooral
afbeeldingen welke tot nu toe (te) weinig aan
dacht gekregen hebben.
Kaarten en afbeeldingen van Middelburg van
óór 1550 zijn uiterst schaars. Op één uitzonde
ring na heeft het materiaal van de tentoonstelling
dan ook betrekking op de tijd na 1550. Dat wil
niet zeggen, dat er geen oudere elementen te
zien zijn. De oudste stadsplattegrond toont de
neerslag van een eeuwenlange ontwikkeling
waarvan veel in stratenloop of op andere wijze
zelfs nu nog speurbaar is. Evenzo laten afbeeldin
gen vaak gebouwen en situaties zien welke lang
vóór de afbeelding ontstaan zijn, bij voorbeeld de
middeleeuwse stadsmuur (zie afbeelding).
Op de oudste plattegrond van Middelburg van
omstreeks 1560 is de stad ommuurd en niet
groot. Het Molenwater ligt buiten de stad. De
stadspoorten staan aan het begin (van het stads
centrum af gerekend) van Rotterdamsekaai en
Dwarskaai, op de Goese Korenmarkt, en aan het
eind van Vlissingsestraat, Langeviele, Kromme-
weele en Korte Noordstraat. Binnen deze be
perkte ruimte wonen en werken de stedelingen.
Een groot deel van de havenactiviteiten vindt
overigens plaats in en bij het door Middelburg
beheerste Arnemuiden. Het machtigste bouw
werk van de stad is de ring van muren met poor
ten en meer dan zeventig torentjes. In de stad be
zit de graaf zijn (Graven)steen en zijn logement
in de Abdij. De stedelijke gemeente heeft er haar
stedehuis met vlees- en lakenhal. Er zijn drie
grote parochiekerken, en kloosters van verschil
lende omvang met eigen kerken of kapellen. De
markten zijn niet groot, de (Grote) Markt bestaat
nog niet. Bij de stadsmuur staan molens. Sinds
1535 heeft de stad een nieuwe verbinding met
zee: een kaarsrecht havenkanaal dat ter hoogte
van waar later Nieuwland zal ontstaan, open wa
ter bereikt (de tegenwoordige begraafplaats ligt
in het vroegere kanaaltracé). Omstreeks 1540 is
er een nieuwe binnenhaven bijgekomen (van
Spijkerbrug tot bij de Stadsschuur) en 'moderne'
verdedigingswerken zijn omtrent 1550 aangelegd.
Nadat Middelburg in 1574 naar de opstand te
gen landsheer Philips II is overgegaan, groeit de
stad snel in oppervlakte, aantal inwoners, handel
en nijverheid, cultuur. De stad krijgt een belang
rijke staatkundige positie. Zeeland wordt een
souvereine staatkundige eenheid en Middelburg
is daarvan de hoofdstad met het Zeeuws rege
ringsapparaat. De stad wordt de woonplaats van
regenten die souvereine macht uitoefenen. In het
laatste kwart van de zestiende eeuw krijgt de stad
de omvang welke zij tot in het begin van deze
eeuw zal behouden. Nieuwe wijken worden ge
bouwd. De wijk waar de Breestraat door loopt,
heet zelfs de Nieuwe stad. Om de vergrote stad
heen komt een verdedigingsgordel met wallen
(de latere bolwerken), vesten en poorten in de
stijl van de tijd. Ingrijpende veranderingen op
kerkelijk gebied laten kerkelijke gebouwen en
terreinen niet onberoerd. In de Abdijgebouwen
komt het Zeeuwse regeringsapparaat te zetelen.
Ook andere kloosters en kerken krijgen een niet-
kerkelijke bestemming - er worden bij voorbeeld
tapijten geweven of schuttersfeesten gehouden -
of verdwijnen. In 1575 wordt de 70 meter lange
Westmonsterkerk afgebroken. Op haar plaats
wordt de (Grote) Markt aangelegd, middelpunt
van de stedelijke samenleving. De Bogardstraat
ontstaat op het terrein van het afgebroken Min
derbroedersklooster. Daar komt ook de Heren-
beurs (de in 1940 verwoeste Botermarkt). Oude
huizen - vaak met houten gevel - worden door
nieuwe vervangen of krijgen ten minste een
