VERZAMELAAR AAN ZEE 140 Gideon Wille De verzamelaar is een onderbelichte figuur in de kunstgeschiedenis. Het schijnt menigeen te ontgaa n dat kunstproduktie niet zonder kunstconsumptie kan. Bij de meeste mensen bestaat nog steeds het bee; van de arme, miskende kunstenaar, die eenzaam en alleen op een koud zolderkamertje de briljants; werken produceert. Dit is doorgaans niet het geval. Een kunstenaar maakt deel uit van de samenlevin en maakt kunst in wisselwerking met die samenleving. De verzamelaar speelt daarbij een belangrijk rol. De wisselwerking tussen kunstenaar en samenle ving en het belang van de kunstverzamelaar mo gen blijken uit de relatie tussen de abstracte pio nier Jacoba van Heemskerck en haar maecenas Marie Tak van Poortvliet (1871-1936). Marie Tak bouwde voor haar een atelier, schreef artikelen over haar kunst en was haar belangrijkste klant. Na het overlijden van Jacoba van Heemskerck zorgde Marie Tak ervoor dat een belangrijke hoe veelheid schilderijen van Jacoba van Heemskerck uit haar eigen collectie werden gelegateerd - maar daarover straks meer. In tegenstelling tot de huidige tijden, waarin een overzichtstentoonstelling van Van Gogh grote mensenmassa's op de been brengt en het televi siejournaal dikwijls afsluit met een vrolijk toefje kunst, was de belangstelling voor moderne kunst in de eerste decennia van deze eeuw gering. Dat gold niet voor de in Domburg residerende kunst verzamelaar Marie Tak van Poortvliet. Nu prikkelt het uitzonderlijke altijd de menselijke fantasie, maar dat is niet de reden waarom ik Marie Tak onder de aandacht wil brengen. Mijns inziens kan een onderzoek naar haar passie meer duidelijk heid brengen in het ontstaan van een kunst die radicaal afweek van wat in de voorgaande eeu wen werd gemaakt. Marie Tak verzamelde in een tijd waarin de grote ommezwaai in de kunst plaatsvond; nog meer: in haar collectie bevond zich werk van de grondleggers van de abstracte kunst, Mondriaan en Kandinsky. De vraag luidt: wat heeft haar bezield zulke kunst te kopen? Marie Tak. van Poortvliet Marie Tak van Poortvliet werd als oudste van vier kinderen in 1871 te Den Haag geboren. Zij stamde uit een Zeeuws geslacht dat in het begin van de negentiende eeuw door handel en grond- speculatie in Zeeland een eerbiedwaardige posi tie had verworven. Haar vader was een belangrijk liberaal Kamerlid en minister. Na zijn dood stelde het familievermogen, waartoe de villa Loveren- dale te Domburg behoorde, Marie Tak in staat haar eigen weg te volgen. Haar belangstellin ging vooral uit naar kunst en antroposofie. Dez' interesse deelde zij met haar vriendin, de kunste nares Jacoba van Heemskerck, die zij waarschijn lijk in 1905 heeft ontmoet. Samen begaven z:j zich in de kunstkring rond Toorop in Dombur en die van Der Sturm in Berlijn. Daarnaast pic nierde Marie Tak vanuit haar antroposofisch overtuiging in de biologisch-dynamische land bouw. Zij overleed in 1936 te Dornach, waar d antroposoof Rudolf Steiner zijn domicilie had ge kozen. Marie Tak werd, evenals Mondriaan en Kan dinsky, sterk geïnspireerd door de antroposofi en het Duitse Idealisme. Deze stromingen vorm den voor een belangrijk deel de bronnen van haar denken over kunst en van haar esthetica, waarvan ik hier de belangrijkste punten wil sa menvatten. Een belangrijk begrip in het denken van Mart Tak van Poortvliet is evolutie. De menselijke be schaving staat niet stil, maar ontwikkelt zich, en de kunst evolueert mee. Het probleem is nu, da: deze tijd lijdt aan het materiële, in die zin dat hei ware, het spirituele element veronachtzaamd wordt, terwijl dat nu juist het wezenlijke is. De kunst moet zogezegd uitdrukking zijn van de Zeitgeist. Het is de taak van de kunstenaar, vor men te scheppen waarin de essentie van zijn tijd duidelijk wordt. Hierin vertoont hij een godde lijke gelijkenis. De kunst van deze tijd moet om deze reden andere uitdrukkingsmiddelen vinden dan voorheen. Het natuurgetrouw nabootsen is niets anders dan het weergeven van het mate riële. Om het spirituele te verbeelden moeten kleur en lijn een andere rol spelen. Kleur dient los van de vorm een zelfstandige werking te krij gen. Kleur verbeeldt gedachten, kleur geeft de aard van de kunstenaar weer. Lijn is daarentegen een uiting van het karakter van de kunstenaar, het karakteristieke van het kunstwerk. Horizon tale lijnen geven een gevoel van rust en gelijkma tigheid; in verticale lijnen ligt streving opgesloten. Rechte lijnen hebben een positief karakter, gebo gen lijnen zijn meegaander, en de zigzaglijn duidt

Tijdschriftenbank Zeeland

Zeeland | 1993 | | pagina 18