VERZAMELAAR AAN ZEE
140
Gideon Wille
De verzamelaar is een onderbelichte figuur in de kunstgeschiedenis. Het schijnt menigeen te ontgaa n
dat kunstproduktie niet zonder kunstconsumptie kan. Bij de meeste mensen bestaat nog steeds het bee;
van de arme, miskende kunstenaar, die eenzaam en alleen op een koud zolderkamertje de briljants;
werken produceert. Dit is doorgaans niet het geval. Een kunstenaar maakt deel uit van de samenlevin
en maakt kunst in wisselwerking met die samenleving. De verzamelaar speelt daarbij een belangrijk
rol.
De wisselwerking tussen kunstenaar en samenle
ving en het belang van de kunstverzamelaar mo
gen blijken uit de relatie tussen de abstracte pio
nier Jacoba van Heemskerck en haar maecenas
Marie Tak van Poortvliet (1871-1936). Marie Tak
bouwde voor haar een atelier, schreef artikelen
over haar kunst en was haar belangrijkste klant.
Na het overlijden van Jacoba van Heemskerck
zorgde Marie Tak ervoor dat een belangrijke hoe
veelheid schilderijen van Jacoba van Heemskerck
uit haar eigen collectie werden gelegateerd -
maar daarover straks meer.
In tegenstelling tot de huidige tijden, waarin
een overzichtstentoonstelling van Van Gogh grote
mensenmassa's op de been brengt en het televi
siejournaal dikwijls afsluit met een vrolijk toefje
kunst, was de belangstelling voor moderne kunst
in de eerste decennia van deze eeuw gering. Dat
gold niet voor de in Domburg residerende kunst
verzamelaar Marie Tak van Poortvliet. Nu prikkelt
het uitzonderlijke altijd de menselijke fantasie,
maar dat is niet de reden waarom ik Marie Tak
onder de aandacht wil brengen. Mijns inziens kan
een onderzoek naar haar passie meer duidelijk
heid brengen in het ontstaan van een kunst die
radicaal afweek van wat in de voorgaande eeu
wen werd gemaakt. Marie Tak verzamelde in een
tijd waarin de grote ommezwaai in de kunst
plaatsvond; nog meer: in haar collectie bevond
zich werk van de grondleggers van de abstracte
kunst, Mondriaan en Kandinsky. De vraag luidt:
wat heeft haar bezield zulke kunst te kopen?
Marie Tak. van Poortvliet
Marie Tak van Poortvliet werd als oudste van vier
kinderen in 1871 te Den Haag geboren. Zij
stamde uit een Zeeuws geslacht dat in het begin
van de negentiende eeuw door handel en grond-
speculatie in Zeeland een eerbiedwaardige posi
tie had verworven. Haar vader was een belangrijk
liberaal Kamerlid en minister. Na zijn dood stelde
het familievermogen, waartoe de villa Loveren-
dale te Domburg behoorde, Marie Tak in staat
haar eigen weg te volgen. Haar belangstellin
ging vooral uit naar kunst en antroposofie. Dez'
interesse deelde zij met haar vriendin, de kunste
nares Jacoba van Heemskerck, die zij waarschijn
lijk in 1905 heeft ontmoet. Samen begaven z:j
zich in de kunstkring rond Toorop in Dombur
en die van Der Sturm in Berlijn. Daarnaast pic
nierde Marie Tak vanuit haar antroposofisch
overtuiging in de biologisch-dynamische land
bouw. Zij overleed in 1936 te Dornach, waar d
antroposoof Rudolf Steiner zijn domicilie had ge
kozen.
Marie Tak werd, evenals Mondriaan en Kan
dinsky, sterk geïnspireerd door de antroposofi
en het Duitse Idealisme. Deze stromingen vorm
den voor een belangrijk deel de bronnen van
haar denken over kunst en van haar esthetica,
waarvan ik hier de belangrijkste punten wil sa
menvatten.
Een belangrijk begrip in het denken van Mart
Tak van Poortvliet is evolutie. De menselijke be
schaving staat niet stil, maar ontwikkelt zich, en
de kunst evolueert mee. Het probleem is nu, da:
deze tijd lijdt aan het materiële, in die zin dat hei
ware, het spirituele element veronachtzaamd
wordt, terwijl dat nu juist het wezenlijke is. De
kunst moet zogezegd uitdrukking zijn van de
Zeitgeist. Het is de taak van de kunstenaar, vor
men te scheppen waarin de essentie van zijn tijd
duidelijk wordt. Hierin vertoont hij een godde
lijke gelijkenis. De kunst van deze tijd moet om
deze reden andere uitdrukkingsmiddelen vinden
dan voorheen. Het natuurgetrouw nabootsen is
niets anders dan het weergeven van het mate
riële. Om het spirituele te verbeelden moeten
kleur en lijn een andere rol spelen. Kleur dient
los van de vorm een zelfstandige werking te krij
gen. Kleur verbeeldt gedachten, kleur geeft de
aard van de kunstenaar weer. Lijn is daarentegen
een uiting van het karakter van de kunstenaar,
het karakteristieke van het kunstwerk. Horizon
tale lijnen geven een gevoel van rust en gelijkma
tigheid; in verticale lijnen ligt streving opgesloten.
Rechte lijnen hebben een positief karakter, gebo
gen lijnen zijn meegaander, en de zigzaglijn duidt