ITHAKA EN IDENTITEIT
48
Roel Eijsberg
Omstreeks 1991 verschenen twee boeken van Nederlandse auteurs over de dichtwerken van Homeru.
de Ilias en de Odyssee: namelijk Op zoek naar Ithaka van C.H. Goekoop' en Where Troy once stoo',
van I. Wilkens2. Vlak. daarna ging de Zeeuwse kinder- en jeugdpsychiatrische kliniek Ithaka van star
Niet alleen de naam 'Ithakaverbindt deze gebeurtenissen, maar vooral ook de persoonlijke interpretati
en betekenis die men aan het werk. van Homerus wil geven. Waarschijnlijk gaat het uiteindelijk oi
'identiteit welk begrip in de diverse lagen in dit artikel steeds centraal staat.
Het verhaal
Het verhaal van de Trojaanse oorlog tussen de
Grieken en de Trojanen en van de lange terugreis
van één van de Griekse vorsten, Odysseus, naar
zijn land Ithaka zal zo langzamerhand wel be
kend zijn. In de laatste vijf jaar is het opnieuw
vele malen beschreven, bezongen en gespeeld.
Naast het werk van Goekoop en Wilkens ver
scheen een nieuwe Odysseevertaling van Imme
Dros die ook twee prachtige kinderboeken over
Odysseus schreef: De reizen van de slimme man3
en Odysseus, een man van verhalen'. In de kin
deroperavoorstellingen Idomeneo en De thuis
komst van Odysseus bezingt de akteur Frank
Groothof het thema op zijn inspirerende manier.
Het verhaal van Odysseus gaat over losmaking
van thuis, het verlaten van de vertrouwde plek,
over talloze beproevingen, over terugkeer naar
het vaderland en gezinshereniging. Maar het gaat
ook om het vinden en onderstrepen van de eigen
identiteit van Odysseus en zijn zoon Telemachus.
Iedereen vindt daar in zijn leven elementen van
terug, reden waarom ouderen, maar ook kinde
ren, de verhalen zo mooi vinden. Misschien heeft
de weer toegenomen belangstelling voor het
werk van Homerus wel iets te maken met hui
dige fenomenen die naar identiteit of identiteits
verlies verwijzen; onder andere de opkomst van
nationalisme, de vele vluchtelingenstromen, de
algemene ontkerkelijking met juist een toename
van meer individueel gerichte levensbeschouwe
lijke groeperingen en de vele reorganisaties en
fusies. Mythen kunnen een regulerende rol spe
len bij de hantering van de onzekerheden die
daardoor worden opgeroepen.
De mythen
De verhalen over Troje en Odysseus zijn waar
schijnlijk al zo'n drieduizend jaar oud. Wanneer
en waar ze zijn ontstaan is onduidelijk. De aanlei
ding en het verloop van alle avonturen werden in
talloze variaties mondeling doorgegeven door
zangers die improviseerden op een groot aantal
vaste versregels. Pas veel later werden die verha
len schriftelijk vastgelegd. Eén versie daaivan, ir
het Grieks, die wij nu als dé Ilias (van Ilium
Troje) en dé Odyssee kennen, wordt toegeschre
ven aan Homerus, over wie in feite niets vas
staat. Op grond van overeenkomsten in taal en
stijl worden beide dichtwerken aan één en de
zelfde auteur toegeschreven. Maar ook de inhoud
verraadt een persoonlijke keuze: wat wel of nie;
wordt verteld, de beperking van de beschrever
episode uit de Ilias, namelijk 51 dagen van dt
tien jaar strijd en het accent op de conflicthante
ring binnen het Griekse kamp, met name op
Achilles.
Voor ons thema is het van belang om nu a
vast te stellen dat niet alleen de identiteit van Ho
merus onduidelijk is, maar ook de identiteit var
alle personen en plaatsen die in de Ilias en dt
Odyssee worden genoemd. Als enige houvast er
werkelijkheid resteren de verhalen zelf en die
verhalen zijn mythen.
In mythen wordt iets van collectieve importan
tie doorgegeven, zoals de hantering van mense
lijke onzekerheden (kosmos, organisatie van de
maatschappij), conflicten en behoeften. De wijze
waarop dat gebeurt, is indirect en ligt in lagen in
de mythen verscholen. De verwijzing naar de re
aliteit buiten het verhaal is maar terloops en ge
deeltelijk. Mythe en realiteit vallen beslist niet sa-
men\ In de mythe zit een ongrijpbaar element en
Roberto Calassö6 omschrijft dit in een haast Ho
merische dubbelmetafoor: 'de mythische hande
ling is als een golf die, als zij breekt, een silhouet
onthult, zoals dobbelstenen van een worp samen
een getal vormen. Maar bij het teruglopen in de
branding nemen de ontembare verwikkelingen
toe en tenslotte de vermenging, de warboel waar
uit een bij uitstek mythisch gebeuren ontstaat'.
Door die duistere achtergrond en door het feit
dat de thema's uit de Ilias en Odyssee ons zo ra
ken, wil menigeen er meer mee doen dan het
verhaal het verhaal laten. Sommigen zoeken bete
kenis en zingeving, de creatieve oorsprong van
de dichtwerken of een cultuurhistorische samen-
