DE FORTEN IN OOSTELIJK ZEEUWS-VLAANDEREN 14 Adrie de Kraker Inleiding De laatste jaren is er een groeiende belangstelling voor de oude forten in Zeeuwsch-Vlaanderen. De re cente fietsroutes die langs de oude forten voeren, dragen veel bij aan deze interesse. Bovendien zijn on langs bezuiden Axel reconstructiewerken aan één der forten uitgevoerd' Deze belangstelling confronteert historici met de vraag naar het ontstaan van de forten, en de vraag, hoe deze er vroeger hebben uitgezien. Op dit vlak is duidelijk sprake van een lacune in onze kennis'. Wellicht is er vanouds te veel aandacht naar het begin van de Tachtigjarige Oorlog uitgegaan en is het verdere verloop van de Oorlog in Zeeuwsch-Vlaanderen met enkele feiten afgedaan. Deze bijdrage vormt een aanzet om de leemte in onze historische kennis op te vullen. Als uitgangspunt hebben we de Spaanse forten rondom Sas van Gent en bezuiden Axel genomen, alsmede de Staatse forien tussen Ter- neuzen en Axel tot aan Hulst. Historisch en geografisch kader Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd Axel in 1586 door Maurits veroverd en voorgoed deel van de Noordelijke Nederlanden. Deze vero vering ging gepaard met het onder water zetten van het gebied rondom de stad3. Het gebied ten zuiden van de doorbraakgeul bleef Spaans en werd al snel geteisterd door kleine uitvallen van de troepen van de Staten-Generaal. Deze zoge naamde 'excursies' hadden tot doel vijandelijk ge bied te brandschatten. Vooral 's nachts trokken groepjes soldaten uit Axel door de schorren naar het zuiden om in Spaans gebied hun slag te slaan. Daarbij werd menig bravourstukje op gevoerd. Aan Spaanse zijde was het dikwijls 's nachts in spanning afwachten wat het noorden zou brengen. Maar lang bleven de Spanjaarden niet afwachten: zij wierpen al snel ten zuiden van Axel enkele forten op. Deze aarden bolwerken hadden een zuiver defensief karakter en moesten de Staatse troepen ontmoedigen. Om dezelfde re den werden later ook rondom Sluis, Oostburg, IJzendijke en Hulst dergelijke bolwerken gelegd. De forten bezuiden Axel waren aanvankelijk Spaanse bolwerken. Het eerste fort dat werd ge bouwd, was St. Marcq4, een fort met vier bolwer ken. Het werd ten zuiden van Axel, vlak over de doorbraakgeul, aangelegd onder leiding van Ser- vaes van Steelandt. Deze was baljuw van het Land van Waas en had in 1583 een zeer bedenke lijke rol gespeeld nadat Parma het poldergebied had veroverd. Na St. Marcq volgden de nevenliggende forten (zie kaartje). Vast staat dat het fort Creckeldijck reeds vóór 1591 in gebruik was. Dit Spaanse fort stond onder bevel van een Gentse commandant, die op een gegeven moment met verraad van één van zijn ondergeschikten werd geconfronteerd. De verrader verkocht voor veel geld informatie door aan de Staatse soldaten te Axel. Pas in de eerste helft van de zeventiende eeuw werd onder meer het fort Ferdinandus gebouwd, en eerst te gen het einde van de Tachtigjarige Oorlog het fort Moerspuije. Moerspuije had vijf bolwerken en lag midden in een doorbraakgeul, waardoor steeds delen van de aardwerken afspoelden. Sas van Gent was in 1573 door de Watergeuzen vanuit Vlissingen platgebrand. Het sluizencom- plex werd daarna door de Gentenaren gefortifi- ceerd. Gedurende de Spaanse periode (tot 1644) groeiden de fortificatiewerken van Sas van Gent uit tot een geheel van verschillende bolwerken, een binnengracht, een ravelijn, een contrascharp en een buitengracht. De werken werden vooral in zuidelijke en zuidwestelijke richting uitgebreid. Aan de noordoostzijde werd zelfs een soort voor- verdedigingswerk aangelegd, 'Het Pas'. Sas van Gent stond tussen 1585 en 1644 vrijwel voortdu rend onder bevel van een Spaanse gouverneur. De plaats was derhalve van groot belang voor Gent, maar ook voor de handel van en naar Zee land. Menig Zeeuws koopvaardijschip deed de haven aan, en velen reisden met een speciaal paspoort langs deze plaats. Omdat Sas van Gent ook een distributiecentrum voor alle omliggende Spaanse forten was, hadden sommigen extra be langstelling om langs deze plaats te reizen. Aan Staatse kant bestonden sedert 1588 alleen het Mauritsfort ten zuiden van Hoek en nog en kele kleinere bolwerkjes tussen Terneuzen en Axel. Wel hebben de Staatsen tussen 1591 en 1596 bij Hulst enkele forten gelegd. Het beste voorbeeld daarvan is het fort bij de Gentse Poort. De linies We hebben zojuist de redenen besproken waarom de Spanjaarden forten hebben gebouwd.

Tijdschriftenbank Zeeland

Zeeland | 1996 | | pagina 16