146
GEMALEN OP THOLE
Aib. 6: Willem den Engelsman als stoker bij de Drie Grote
Polders, omstreeks 1950. Foto: Provinciale Zeeuwse Cou
rant.
nog altijd op een schitterende plaats, in het water
van de boezem, in de Klaas van Steelandpolder.
Vanaf de dijk ziet men daar een eeuw bemalings
geschiedenis voor zich liggen: het voormalige
stoomgemaal uit 1910, het elektrische gemaal uit
1932 en daar tussenin het moderne volautomati
sche gemaal Loohoek uit 1985, een fraai contrast
tussen waterbeheersing per stoomketel en per
computer.
Het gemaal De Drie Grote Polders werd het
laatste stoomgemaal in Zeeland. Met de herverka
veling sneuvelde ook dit gemaal en in 1958 nam
een vijzelgemaal aan de Poortvlietse Kadijk ge
deeltelijk de taak over en werden de gemalen bij
Sint Maartensdijk en De Eendracht geacht vol
doende capaciteit te hebben om ook het gebied
van de Drie Grote Polders te bemalen. Dat bleek
echter niet het geval te zijn en in 1965 werd ten
slotte toch nog een dieselpomp in het oude ge
bouw van het stoomgemaal geplaatst. Het diesel
gemaal kreeg een horizontale schroefcentrifugaal-
pomp en bemaalde ongeveer 800 hectare.
In 1957 was het al uitzonderlijk dat nog met
stoomkracht werd gewerkt. Sommige mensen
wensten dan ook het gebouw en zeker de ma
chine te behouden, maar ook hier lag weer een
groot probleem in de financiële positie van het
toen nog kleine polderbestuur. Pas in 1959 ont
stond door de fusie van alle polders en water
schappen op Tholen een wat groter draagvlak-
Voor het gemaal was het toen echter al te laat. Ii
A. Vos, een neef van Willem den Engelsman
stelde voor een film te laten maken van de ma
chine in werking. Hij nam daartoe contact op me
Polygoon, maar het waterschap wenste geen een
bij te dragen. Een door Vos zelf ingehuurde ca
meraman heeft wel een dag ter plekke gefilmd
maar Vos heeft het resultaat nooit te zien gekre
gen en hij vermoedt dat de film mislukt is. Dt
laatste machinist zag met bloedend hart toe hot
de bijzondere machine werd ontmanteld. Het wa
terschap verkocht het oude stoomgemaal voo
drieduizend gulden aan de gemeente, die dt
schoorsteen liet neerhalen. Slechts een peilgla
en een plaquette van de machine kon de machi
nist nog redden. Het industriële monument wa:
van zijn hart beroofd.
Op Zuid-Beveland staat nog het gebouw var.
het voormalige stoomgemaal De Piet en bemaalt
een elektrische pomp het achterliggende gebied
Ook het alleroudste stoomgemaal in Zeeland, op
Schouwen, staat er nog. Het is tot woonhuis om
gebouwd en verkeert in goede staat. Op Tholen
resteren de gebouwen van alle drie de voorma
lige stoomgemalen. De Drie Grote Polders is nu
een dieselgemaal, bij Poortvliet staan de drie op
eenvolgende gemalen op een rij aan de boezem
en onder Tholen ligt het moderne gemaal De
Eendracht dichtbij het tegenwoordig als woning
gebruikte oude stoomgemaal. De industriële mo
numenten zijn weliswaar beroofd van hun machi
nes maar zij zijn duidelijk herkenbaar als ruwe
pareltjes van industriële, functionele architectuur.
Literatuur
Voor dit artikel is voornamelijk gebruik gemaakt
van de archieven van het waterschap Poortvliet
(inv.-nrs. 215, 216, 217), het waterschap Oud-Vos-
semeer (inv.-nr. 129), het waterschap De Vrije
Polders onder Tholen (inv.-nrs. 270, 271), de
Schengepolder (inv.-nr. 60) en het waterschap
Sluis in de Piet.
Götz, H.F., C.J.M. Tak. Gemalen als het water
deert. Delft 1996.
Keunen, G.H. 'Stoomgemalen als industrieel erf
goed'. In: Tijdschrift voor waterstaatsgeschiedenis,
1996 (5) 19-30.
Kool-Blokland, J.L. Van Rumoirt tot Razernij. Wa
terschap Woolen 1959-1995. Middelburg 1996.
Labrijn, P. Verslag van het onderzoek naar de af
watering der waterschappen van Woolen, Poort
vliet en Oud-Vosmeer in 1881. Zierikzee 1882.
Nijhof, P. 5 jaar De Nederlandse Gemalenstichting
1987—1992. Uitgave van de Nederlandse Gema
lenstichting te Leiderdorp, oktober 1992.
Wilderom, M.H. Tussen afsluitdijken en delta-
dammen-, ii Noord-Zeeland. Middelburg 1964.