176
signalementen
hem omging. In eten en drinken was hij sober,
want fysiek leek hij niet sterk te zijn. Toch be
reikte hij de gezegende leeftijd van 79 jaar. Tot
op die hoge leeftijd behield hij al zijn vermogens
op het gebied van geheugen, begrip, gehoor, ge
zicht, reuk en smaak, wat verbazingwekkend is.
God bewaarde hem ook voor alle typische ou-
derdomskwaaltjes. Van zijn kinderen was er geen
die tijdens zijn leven lichamelijk of geestelijk na
deel werd toegebracht. Daarom kunnen we wel
stellen dat onze ouders behoorden tot de 'geze-
genden des Heren' (p. 59-60, gemoderniseerd).
Johan Radermacher de Oude was actief in han
del, politiek en religie. Op ieder van deze terrei
nen wist hij een vooraanstaande en gerespec
teerde positie te verwerven. Hij ging om met tal
van bekende geleerden en kunstenaars uit zijn
tijd: de cartograaf Abraham Ortelius, de Middel
burgse geleerde-predikant Philips van Lansber
gen, de botanicus Carolus Clusius, de koopman,
humanist, numismaat en dichter Joannes Vivia-
nus, de schilder Maarten de Vos, de bekende Ant
werpse uitgever en drukker Christoffel Plantijn
enzovoort. In religieuze kwesties was hij, hoewel
een overtuigd aanhanger van het gereformeerde
geloof, geen scherpslijper, zoals zovelen van zijn
tijdgenoten in een eeuw die door godsdienstcon
troversen werd verscheurd. Veeleer was hij een
bemiddelaar met een ondogmatische instelling
die naar verzoening streefde. Benevens zijn acti
viteiten als geleerde en auteur, heeft deze hou
ding hem terecht het predicaat van humanist op
geleverd.
Ook in de letteren heeft Radermacher zich niet
onbetuigd gelaten. Zijn bekendste wapenfeit is
wel dat hij, zoals nog niet zo lang geleden is ont
dekt, de auteur is van de oudste Nederlandse
grammatica. Voorts heeft hij nogal wat literair
dichtwerk op zijn naam staan (veelal gelegen
heidspoëzie) en zijn er vele brieven van hem
overgeleverd. Juist uit de correspondentie komt
een betrouwbaar beeld naar voren van deze veel
zijdige en boeiende figuur. Interessant is, dat vol
gens Bostoen verder onderzoek nog meer ge
schriften aan het licht zal brengen die aan
Radermacher zullen kunnen worden toegeschre
ven.
Het meeste materiaal van en over Radermacher
de Oude is bewaard gebleven in het zogenaamde
Album J. Rotarii, een verzameling handschriften
waarvan het grootste deel ooit in het bezit is ge
weest van Radermacher. Dit pak van Sjaalman
bevat autografen, brieven en literaire bijdragen
van zijn vrienden, alsook apografen die circuleer
den in de geleerde kringen waarin hij verkeerde.
Deze stukken, waarvan de vroegste uit de jaren
zestig van de zestiende eeuw en de laatste uit het
eerste kwart van de zeventiende eeuw (dus uit
zijn Middelburgse tijd) dateren, schetsen de con
touren van Radermacher als theoloog, taalkun
dige en dichter, een man die als een opmerkelijk
humanist-intellectueel van het vroege calvinisme
in de Lage Landen kan worden beschouwd.
De voorgenomen tekstuitgave van het Album J.
Rotarii is voor Bostoen aanleiding geweest om
deze biografische schets samen te stellen. Bos
toen, die eerder in het jaarboek van het Zeeuws
Genootschap Archief 1985) over Radermachers
Nederlandse grammatica heeft geschreven, heeft
een uitstekende levensbeschrijving gemaakt. In
zestig bladzijden weet hij een aantrekkelijk beeld
van de veelzijdig begaafde Radermacher op te
roepen, geeft hij met kennis van zaken een beeld
van de artistieke, intellectuele en religieuze krin
gen waarin zijn held verkeerde, en maakt hij dui
delijk wat de betekenis van Radermacher en
diens Album is. Een overzicht van gebruikte
literatuur, een lijst van bronnen, een aantal stam
bomen met toelichting en bijna tweehonderd
voetnoten vormen de wetenschappelijke verant
woording. De toegankelijkheid van de tekst is
vergroot doordat de vreemdtalige citaten in de
hoofdtekst in Nederlandse vertaling zijn opgeno
men, teiwijl zij in hun oorspronkelijke vorm in
een bijlage zijn geplaatst. Een betrouwbaar regis
ter zorgt voor een nadere ontsluiting van de in
houd. Het boekje is royaal geïllustreerd en de af
beeldingen zijn over het geheel genomen van
goede kwaliteit. Uitgeverij Verloren heeft tot be
sluit voor een aantrekkelijke opmaak gezorgd.
F.F.X. Smulders
Victor Enthoven. Zeeland en de opkomst van de
Republiek; Handel en strijd in de Scheldedelta, c.
1550-1621 (proefschrift Leiden, 1996). Isbn
90-803045-1-4. 449 blz. Prijs: 40,-. (Uitgeverij
Luctor et Victor, Postbus 796, 2300 AT Leiden.)
Het proefschrift van Victor Enthoven bestaat uit
negen hoofdstukken, verdeeld over drie delen.
Deel i bestrijkt de periode 1550 tot 1585 en gaat
over 'handel en opstand'. Deel ii gaat verder in
op de strijd in de jaren 1585 tot 1621 en Deel lil
behandelt dezelfde periode, maar beperkt zich
tot de handel. Het jaar 1585 is uiteraard een be
langrijke caesuur in verband met de val van Ant
werpen en de 'sluiting' van de Schelde. Elk van
de negen hoofdstukken wordt afgerond met een
'Besluit', waarin de belangrijkste bevindingen
worden samengevat. Het boek wordt afgesloten
door de 'Conclusie', de voor een economisch-his-
torische publicatie onontbeerlijke lijsten van ta
bellen en figuren, het literatuuroverzicht en een
lijst van afkortingen.
Enthoven laat in zijn boek zien hoe belangrijk
aan het begin van de door hem behandelde pe
riode de Walcherse rede was als handelscentrum;
graan, vis, wijn en zout waren de voornaamste
