8
DE VERSCHRIFTELIJKING IN ZEELAND
Afb. 5. Gebroken zegelstempel van de stad Vlissingen (vijf
tiende eeuw), onbruikbaar gemaakt door het dubbel te
slaan. ZA, KZGW, collectie zegels en stempels nr. 91.
schaarambacht lijkt een eigen rijkje te vormen,
met een eigen minikanselarij en als schrijver de
plaatselijke parochiegeestelijke, door de am
bachtsheren gekozen uit hun eigen vertrouwelin
gen of misschien wel hun eigen familie.
De achtergrond van het toenemend gebruik, van
het schrift
In het voorafgaande heb ik getracht duidelijk te
maken dat het schrift veel vroeger en veel dieper
in Zeeland is doorgedrongen dan op basis van
het beschikbare materiaal het geval lijkt te zijn.
Zowel in de steden als op het platteland speelt
het schrift reeds aan het begin van de dertiende
eeuw een rol. Zeeland is hierin vroeger dan Hol
land, maar het proces lijkt hier wel ten dele an
ders te zijn verlopen. Ook in Holland betreffen
de eerste schriftelijke activiteiten in de steden de
opstelling van eigen rechtsregels, maar enkele
decennia daarna doet zich daar een exorbitante
toename voor van het aantal oorkonden op naam
van schepenen. Die explosieve groei is onlosma
kelijk verbonden met de economische opgang
van Holland en de behoefte van particulieren aan
schriftelijke bewijzen is de motor van het proces
van verschriftelijking. In Zeeland komt de ver
vaardiging van dergelijke oorkonden pas in de
veertiende eeuw goed op gang. Het schrift wordt
dan echter al geruime tijd intensief gebruikt in
andere ambtelijke geschriften dan oorkonden.
De vraag die zich ten slotte opdringt, is, wat
mensen ertoe heeft gebracht allerhande zaken op
schrift te gaan stellen. We komen hier terug op
het veranderingsproces dat zich in de dertiende
eeuw in Zeeland voltrok. Op vele punten lijkt
Zeeland voor te lopen op Holland. De opgang
van de economie en de internationale handel
doet zich in de Zeeuwse steden, met name in
Middelburg en Zierikzee, eerder voor dan in Hol
land. Dat in Zeeland ook het proces van ver
schriftelijking vroeger begint, wijst erop dat er
een relatie moet zijn. Wat het platteland betreft,
lijkt Zeeland in die tijd een veel dichtere bevol
king te kennen dan Holland. Alleen al de vele
kerkstichtingen in de twaalfde en vroege der
tiende eeuw wijzen op een sterke bevolkings
groei. De maatschappij wordt in Zeeland al eer
der dan in Holland drukker en complexer. Dat
proces heeft onmiskenbaar bijgedragen aan het
vroege gebruik van het schrift. De nauwe contac
ten met Vlaanderen, waar het schrift al langer een
belangrijke plaats innam, zal ook een rol hebben
gespeeld. Daarnaast zijn ongetwijfeld de politieke
verwikkelingen van belang geweest. Dit artikel is
niet de plaats om op dit aspect in te gaan. Daar
voor zij verwezen naar de bijdrage van Kruisheer
elders in dit themanummer.
In dit artikel staat de vroege doordringing van
het schrift in het Zeeland van de dertiende eeuw
centraal. De indruk zou kunnen ontstaan dat we
hier met een verregaand verschriftelijkte samenle
ving te maken hebben, maar dat is niet het geval.
Het is slechts een kleine bovenlaag van de bevol
king voor wie het schrift echt een rol speelt, na
melijk de elite in de steden en op het platteland.
In hoeverre deze personen zelf de kunst van le
zen en schrijven machtig waren, is onduidelijk.
Bovendien krijgen vele, zo niet de meeste zaken
nog steeds mondeling hun beslag. Er is echter
nog een ander aspect: vroeg en laat zijn relatieve
begrippen, en dat geldt ook ten aanzien van de
verschriftelijking. Dat ik over vroege verschriftelij
king van Zeeland spreek, heeft natuurlijk alles te
maken met het feit dat ik het proces in relatie tot
het late Holland beschouw; zo u wilt is dit Hol-
landocentrische geschiedschrijving. Was Zeeland
aan Vlaanderen toegevallen, dan was dit artikel
wellicht geschreven door een Vlaming en had
deze de late verschriftelijking van Zeeland behan
deld.
Verantwoording
Dit artikel is een bewerkte versie van een op 6
november 1998 in Middelburg gehouden lezing.
Ter verantwoording volgt hieronder een korte be
redeneerde bibliografie.
Zie voor het proces van verschriftelijking als
onderdeel van de studie naar communicatie in de
Middeleeuwen M. Mostert (ed.), Communicatie
in de middeleeuwen; Studies over de verschriftelij
king van de middeleeuwse cultuur (Hilversum
1995; Amsterdamse historische reeks, grote serie
