88
natuurkundig genootschap
aspecten die kenmerkend zijn voor genootschap
pen in de achttiende eeuw. Het belangrijkste ver
schil met het Heren Physica en met andere soort
gelijke genootschappen was dat alleen bij de
heren een aantal leden zelf bij toerbuurt een ver
handeling over een bepaald onderwerp hield.
Het Natuurkundig Genootschap der Dames
voorzag in de behoefte vrouwen te scholen in de
natuurwetenschappen. Dit was op zich geen
nieuw verschijnsel. Wetenschappers en predikan
ten boden, in de vorm van lessen aan huis, zowel
heren als dames de gelegenheid hun kennis op
dit terrein uit te breiden. De Zutphense filosoof
en predikant J.F. Martinet gebruikte zijn catechisa
tielessen om elke week een groep van 38 meisjes
les te geven in natuurlijke historie.25 Hij deed dit
op dezelfde wijze als Van de Perre, Ballot en Ra-
dermacher dit deden bij het Dames Physica. Een
ander voorbeeld is de filosoof en medisch doctor
Benjamin Bosma te Amsterdam, die aan huis
colleges en privé-lessen gaf in de proefondervin
delijke natuurkunde. Uit bewaard gebleven inte
kenlijsten blijkt dat vrouwen deze colleges ge
scheiden van de heren hebben bezocht.2"
Waarom gebeurde dat op deze wijze? Van de
Perre heeft zich over de scheiding der seksen bij
deze vorm van onderwijzen niet uitgelaten. En
kele andere sprekers die zich bezighielden met
de natuurwetenschappen, echter wel. Een mooi
voorbeeld hiervan is de rede die professor Van
Swinden in 1788 hield voor een vrouwelijk pu
bliek ter gelegenheid van de opening van het
nieuwe gebouw van het genootschap Felix Men
tis in Amsterdam. Hij stelde dat vrouwen dezelfde
begaafdheid hadden als mannen, maar dat het
voor hen niet zinvol was, deze op dezelfde ma
nier te ontwikkelen. Het was voldoende als vrou
wen zodanig geschoold werden dat hun kennis
toereikend was voor het opvoeden van hun kin
deren en het leiden van hun huishouden, opdat
zij goede echtgenotes zouden zijn. Dit betekende
dat hun kennis niet het niveau hoefde te berei
ken van dat van de heren. Daarom verschilde de
scholing en was het niet wenselijk om hen geza
menlijk te onderwijzen of lezingen te laten bijwo
nen. Daar kwam nog bij dat de aanwezigheid van
vrouwen de heren kon afleiden van hun bezighe
den." Dit laatste argument werd eveneens gehan
teerd door de predikant Boot in het vers dat hij
voordroeg op de eerste algemene vergadering
van het Arnhemse genootschap Prodesse Cona-
mur, getuige de twee volgende regels: 'Wij zou
den, door op U te zien, Vaak onze proeven zien
mislukken.'28 Boot sprak deze woorden tot een
publiek waaronder zich voor deze gelegenheid
ook enige dames bevonden. In hoeverre dit as
pect een rol heeft gespeeld bij de oprichting in
Middelburg van een apart natuurkundig dames
gezelschap, zal wellicht een vraagteken blijven.
De tweede hierboven gestelde vraag, hoe
uniek het vrouwengenootschap rond 1800 was, is
lastiger te beantwoorden. De genootschappen
van geleerden waren gesloten voor vrouwen,
hoewel dit niet expliciet in hun wetten werd ver
meld. Bij de genootschappen waar de leden de
natuurwetenschappen als liefhebberij beoefenden
- waartoe ik het Heren Physica reken - trof men
bij hoge uitzondering vrouwen aan. Het Natuur
kunde Departement van het genootschap Felix
Meritis te Amsterdam, kende officieel geen vrou
welijke leden. Tot de activiteiten die dit departe
ment op het gebied van de natuurwetenschappen
ontplooide, behoorden het houden van verhan
delingen en het doen van proefondervindelijke
experimenten. Uit een klacht van een van de le
den van dit departement in 1790, inzake ruimte
gebrek tijdens de proeven, bleek dat de aanwe
zigheid van vrouwen een van de oorzaken was
van dit gebrek aan ruimte. Kennelijk werd het
oogluikend toegestaan dat vrouwen de proeven
bijwoonden.
Ook in Engeland bezochten vrouwen bijeen
komsten waar experimenten uit de natuurweten
schappen gedemonstreerd en toegelicht werden.
Een karikatuur die James Gillray in 1799 maakte
van een bijeenkomst bij de Royal Institution te
Londen, waar de werking van de inademing van
lachgas gedemonstreerd werd, toont de aanwe
zigheid van vrouwen. De prent steekt de draak
met de belangstelling die er bestond voor dit
soort proeven. Het opschrift van de prent luidt:
'Wetenschappelijk onderzoek! - Nieuwe Ontdek
kingen in de pneumatiek! - of - een experimen
tele lezing over de krachten van lucht' (vertaling
cb).2'' Een advertentie in het dagblad Aurora uit
1809 te Philadelphia in de Verenigde Staten laat
zien dat er ook hier bijeenkomsten gehouden
werden die, net als bij het Dames Physica te Mid
delburg, ten doel hadden vrouwen te scholen in
de natuurwetenschappen: 'Ladies are informed
that the list of subscribers to their course will not
be closed until next Monday Het betrof hier
voordrachten van dr. Patrick Kerr Rogers over on
derwerpen uit de chemie. Deze bijeenkomsten
waren uitsluitend voor vrouwen bedoeld."
Het zijn schaarse voorbeelden van de deel
name van vrouwen aan dit soort activiteiten. Dit
betekent clat liet fenomeen van een natuurkundig
damesgenootschap, waar vrouwen georganiseerd
en in groepsverband onderwezen werden in de
natuurwetenschappen, in die tijd - zowel binnen
als buiten Nederland - een unicum was. Wat dat
betreft was Van de Perre zijn tijd vooruit door
vrouwen op te roepen hun onwetendheid van
zich af te schudden en kennis te nemen van de
natuurwetenschappen om op deze wijze bij te
dragen aan de verbetering van de samenleving.
