110
GENOOTSCHAPSVERZAMELING) N
Afb.3. Baksteen met opschrift 'I.F. Fak Brouwer Middelburg'. Zeeuws Museum, kzcw, G 01-001.
celen.5 Daarbij is nauwkeurig omschreven hoe
veel het peil mag clalen en hoe de gaten dienen
te worden opgevuld. De klei van het terrein mag
alleen voor eigen productie worden gebruikt. Wel
mag van elders klei worden aangevoerd.
Wanneer we de productiecijfers uit de gemeen
teverslagen bezien, dan moeten er in het bijna
zestienjarig bestaan van de fabriek circa dertig
miljoen bakstenen zijn geproduceerd.6 En daar
bleef het niet bij.
Breed assortiment
Er worden verschillende typen bakstenen ge
produceerd: waal- en ijsselformaat, putvorm en
Belgisch formaat. Er zitten straatstenen in het
assortiment, funderingsstenen (onder meer voor
sluizen) en stenen voor binnen- en buitenmuren.
Voor die buitenmuren maakt worden ook goud
gele sierstenen gemaakt.
Daarnaast legt het bedrijf zich geleidelijk aan
ook toe op dakpannen. In 1889 wordt een ma
chine besteld bij de Commercie Compagnie voor
het vervaardigen van pannen, pottenbuizen, trot
toirtegels en plavuizen. Platte pannen naar Frans
model en ook platte vogelpannen blijken in trek.
Vanaf 1886 worden ook blauwe pannen gemaakt,
zo meldt het jaarverslag, waaruit afgeleid kan
worden dat het bedrijf aanvankelijk slechts rode
maakte. Uiteindelijk voegt de fabriek ook terra
cottaproducten aan het programma toe. Die wor
den in vele maten en vormen gemaakt, vooral
voor bloemen en planten. In 1886 wint men met
deze een prijs, waarbij wordt meegedeeld dat
deze potten een gunstige invloed blijken te heb
ben op de groei van de planten. Ook worden in
die periode terracottavoorstellingen van onder
meer huizen geproduceerd in bas-reliëf. Er wordt
dan gewag gemaakt van export van deze artike
len.
Kortom, fabrikant Fak Brouwer lijkt een dyn; -
mische figuur, die telkens wegen zoekt voor cl.'
afzet van nieuwe producten. Dat moet ook wel
want in de genoemde jaarverslagen komen her-
haaldelijk klachten voor over de prijsval van bak -
stenen of de toenemende concurrentie uit België
De arbeid, de prijs
Janssen verschaft ons in zijn dissertatie over cl
baksteenfabricage Dassen 1850 en 1920 een aardig
beeld van techniek, arbeid, arbeiders, arbeidsom
standigheden en beloning in deze bedrijfstak. Dt.
techniek blijft hier onbesproken. 'Arbeid' geef
een boeiend inzicht in het leven in de negen
tiende eeuw. Wat voor functies kende een ploe;
steenbakkers bijvoorbeeld? Kleisteker, vormer
opsteker, schabul (duivelstoejager), afdrager, op
snijder, opzetter, karman, perser, aardmaker, af
strijker, spoeler, zander, schraper, hittensnijder
neerslaander, opkruier en zanddroger. Je ziet dc
naaldenfabriek van Adam Smith al voor je oprij
zen, met zo'n opsomming. Zware arbeid veelal
Een kleigraver verzet jaarlijks zo'n 4000 tot 5001
m3 klei. Het seizoen kent 31 tot 37 weken. Pe
dag werken volwassen mannen en kinderen© 1.
uur (vrouwen 8 uur gemiddeld). Dan moet jt
toch ruim anderhalve kuub per uur wegsteken
Kinderen (12 tot 18 jaar) maken 32% van het ar
beidspotentieel uit en vrouwen 11%. De Ziekte
wet, het kinderwetje van Van Houten, de Arbo-
wet? Ze hebben ze moeten ontberen, die noeste
steenbakkers. Ploegbazen verdienen in de jaren
tachtig van de negentiende eeuw zo'n zes gulden
per week. In lagere functies is het guldens min
der. De seizoensionen belopen een bedrag van
140 tot 240. En buiten het seizoen moet je
maar zien of er nog ergens iets te verdienen valt.
Janssen somt tientallen grote stakingen op in
deze bedrijfstak in de door hem beschreven pe-
