socialisten is dit appèl op het laatste ogenblik
niet doorgegaan, daar de militaire autoriteiten
het hebben afgewimpeld'. In het algemeen was
het, zo blijkt uit een verdedigingsnota, gemakke
lijker de eisen van de nationaal-socialisten naast
zich neer te leggen. Ook het Nederlands Arbeids
front (naf) gaf naar aanleiding van een klacht
over de bedrijfsleiding van De Schelde toe niet
op eigen houtje te kunnen optreden tegen de
militairen: 'Daar De Schelde een Rüstungsbetrieb
is kunnen wij zelfstandig hierin niets onder
nemen'. Voor de directie van De Schelde waren
de betrekkingen met de militairen zakelijker,
omdat zij niet in de eerste plaats handelden uit
ideologische motieven, maar prioriteit gaven
aan een snelle en degelijke afwerking van hun
opdrachten.
De analyse van de bronnen geproduceerd door de
verschillende instanties die belast waren met
het onderzoek naar economische collaboratie
bij De Schelde toont dat de verhoudingen tussen
de werkgever en een deel van de arbeiders
gespannen was. Dit had niet in de eerste plaats
te maken met een tegenstelling over het al dan
niet produceren voor de vijand. Het ging meer
om sociale spanningen die in een aantal gevallen
al voor de oorlog bestonden en die na de bevrij
ding konden worden vertaald in termen van
collaboratie of aanwijzingen in die richting. De
combinatie van werken voor Duitsland zonder
daarvoor over voldoende personeel te beschikken
bracht de directie na de oorlog in moeilijkheden.
Collaboratieaanklachten serieus genomen
De aanklachten wegens collaboratie werden door
de militaire commandant snel in behandeling
genomen. Een van de verklaringen hiervoor is
dat de productie voor de geallieerden in het
gedrang dreigde te komen door de legitimiteits
crisis waarmee de directie van De Schelde werd
geconfronteerd. Deze kwam tot uiting in het
personeelsverloop.
Evolutie van personeelssterkte van De Schelde
Maand Jaar Personeel
april
1940
3501
oktober
1944
3737
februari
1945
2219
maart
1945
2395
(Absoluut minimum nodig voorde productie: 3000)
Een tweede verklaring houdt verband met de speci-
freke preoccupaties na de oorlog van het Militaire
Gezag in Zeeland. De militairen waren vooral
geïnteresseerd in het herstel van de productie
en gingen ervan uit dat daarvoor in zekere mate
rekening moest worden gehouden met de
verzuchtingen van de arbeiders. Slots optreden
blijkt geheel in die lijn te hebben gelegen, hoe
wel hij deel uitmaakte van de bestuurlijke elite.
Toen de arbeidsverhoudingen eenmaal waren
genormaliseerd, deden velen wat ze tijdens de
bezetting niet konden: de werf verlaten en elders
aan de slag gaan. Omdat dit niet mogelijk was
onder Duits bestuur, bleef verzet toen beperkt
tot individueel protest, waarbij sommigen, zoals
de lasser Van H. de mogelijkheden heel precies
trachtten af te tasten.
Slotbeschouwingen
De bronnen, geproduceerd door de instanties die
belast waren met de bestraffing van de econo
mische collaboratie na de Tweede Wereldoorlog,
werpen een licht op de sociale verhoudingen in
de onderneming tijdens de bezetting. Getuigen
verhoren, onderzoeken, in beslag genomen
stukken en verdedigingsnota's laten toe het
onderzoeksperspectief op de economische colla
boratie en de bestraffing ervan te verruimen.
Een voordeel van dit type bron is dat de arbeiders
zélf aan het woord worden gelaten en hun visie
geven op de door de werkgever gevolgde politiek.
'Retrouver la parole des humbles' wordt in een
recente Franse studie aangemerkt als een van de
grote voordelen van juridische bronnen. Dat geldt
a fortiori voor de bezettingsgeschiedenis. Behalve
memoires, eventuele enquêtes of interviews
liggen dergelijke bronnen niet voor het oprapen.
Pamfletten van verzetsorganisaties en clandes
tiene pers bieden minder mogelijkheden omdat
de klachten hierin geformuleerd zijn door een
organisatie.
Natuurlijk moeten de bronnen van de Bijzondere
Rechtspleging met de nodige kritische zin worden
gebruikt. Dit wordt, voor de problematiek die
hier wordt behandeld vergemakkelijkt, omdat
het gaat om een tegensprekelijk strafrechtelijk
onderzoek. Dat blijkt ook uit het dossier De
Schelde. Het standpunt van de directie komt aan
bod in verweerschriften. De twee commissies
geven de visie van werknemers op verschillende
niveaus in het bedrijf. Het resultaat hiervan is
dat een veelzijdig beeld wordt gegeven van de
arbeidsverhoudingen op de werf en de strate-
De Schelde in de Tweede Wereldoorlog
9
