Genootschapsverzamelingen
'Het Oude Testament in de
Americaansch-lndiaansche of Wiltsche taal en oud-docent geschiedenis
nu'i
Wout Punt
r i»i-i Zeeuws Genootschap
'Meest alle die dit Boeck insien, sullen het qualijck
konnen lesen en noch minder verstaen; alleen
uyt de tittels of opschriften kan men sien, dat
het een Bijbel en verder nasiende, dat het het
gantsche Oude Testament is. De tale daer het in
beschreven is, is Americaens Indiaens of Wilts,
gebruikelijck in 't noordoosterdeel ontrent
en rondom Nieuw-Engelandt'. Zo begint een
aantekening van Jasper Danckaerts die lange
tijd in een boek gelegen heeft dat in de eerste
gedrukte catalogus van de bibliotheek van het
Zeeuws Genootschap uit 1845 omschreven
werd als in de titel van deze bijdrage gegeven.1
Deze indiaanse bijbel, die naast het Oude
Testament ook de Psalmen 'op d'Engelsche
sangh-maet' bevat, had toen al een lange
geschiedenis achter de rug en nog een hele
toekomst voor zich.
In het najaar van 2002 deed Rob. Leaver van
Princeton-University (New Jersey) in de
Zeeuwse Bibliotheek onderzoek naar Jasper
Danckaerts. De conservator handschriften,
Mr. W. Dirksen, ontdekte toen dat een aan
tekening van Danckaerts, aanwezig in de hand
schriftenverzameling behoorde bij de indiaanse
bijbel. De bijbel, nu in cassette, is zijn prachtige
band in het bluswater van 1940 kwijtgeraakt
en de aantekening die er voorin had gelegen
was bij de handschriften terechtgekomen.
Dus kon door de toevalligheid van het bezoek
van een Amerikaan een verband hersteld
worden dat sinds de ramp van 1940 verdwenen
was.
De vondst van Dirksen gaf uiteindelijk aanleiding
tot het stellen van een aantal vragen:
in welke cultuurhistorische context kwam
Jasper Danckaerts aan deze bijbel?: hoe kwam
het Zeeuws Genootschap in het bezit ervan?
en hoe werd het bezit ervan in het Zeeuws
Genootschap geapprecieerd? In deze bijdrage
wordt getracht een antwoord op die vragen
te geven.
De labadist Danckaerts
Wie was Jasper Danckaerts? Zowel De la Ruë,
Geletterd Zeeland, Nagtglas, Levensberigten
van Zeeuwen als het Nieuw Nederlandsch Bio
grafisch Woordenboek hebben een lemma over
hem en dat impliceert op z'n minst dat we niet
met een nitwit te maken hebben.2 Nagtglas
vooral heeft behoorlijk wat informatie verzameld,
maar de reisjournalen van Danckaerts, nu veelal
in Amerikaans bezit, geven tal van details die
inzicht geven in 's mans kwaliteiten en denk
wereld.
Danckaerts staat bekend als kuiper in dienst van de
voc in Middelburg, maar hij had ook een brede
nautische ervaring. En hij was labadist en dat
geeft aan dat hij zich bewoog in een sfeer met
een bijzondere spiritualiteit, waarvan de sporen
vooral in het laatste kwart van de zeventiende
eeuw zichtbaar waren. En het was als labadist
dat hij in aanraking kwam met de indiaanse
bijbel. Danckaerts moet dus hier vooral in de
context van het labadisme geplaatst worden.3
Jean de Labadie (1610-1674) was een opvallende
figuur in het kerkelijke leven van de zeventiende
eeuw. Als kind, heel klein van gestalte, droeg
hij vaak rode kleren, zodat zijn ouders hem in het
hoge groene gras gemakkelijk konden terug
vinden. Dit detail mag gelden als metafoor: de
beweging waarvan hij de leider was zou altijd
klein blijven, maar wel opvallend zijn. Zijn vader,
ondercommandant van Bourg sur Gironde, vond
in het spoor van Hendrik IV ('Paris vaut bien
une messe') zijn carrière wel een mis waard. Toch
werd binnenshuis a la huguenotte gebeden.
De Labadie kwam bij de jezuïeten op school en werd
tot priester opgeleid. Dat is hij ook geweest,
maar hij kenmerkte zich wel door hugenootse
trekken en via Augustinus (jansenisme) kwam hij
bij Calvijn uit en hij verliet de rooms-katholieke
kerk. Dat ging met grote conflicten gepaard,
zeker met de jezuïeten. Hij zocht de ware kerk
naar het apostolische ideaal, los van de wereld,
Genootschapsverzamelingen 23