I
Over strafdossiers en sociale verhoudingen.
De Schelde te Vlissingen
in de Tweede Wereldoorlog*
Dirk Luyten
is onderzoeker bij het
Studie- en Documentatiecentrum
Oorlog en Hedendaagse Maatschappij
te Brussel.
In november 2000 werd het archief van de
'Bijzondere Rechtspleging' aan het Algemeen
Rijksarchief (nu National Archief) overgedragen.
De 'Bijzondere Rechtspleging' was een speciale
rechterlijke macht belast met de bestraffing van
de collaboratie tijdens de Tweede Wereldoorlog.
Vervolging en bestraffing namen verschillende
jaren in beslag. Wat rest is een massa bronnen;
behalve administratieve stukken vooral von
nissen, arresten en strafdossiers. Die laatste
bestaan onder meer uit verslagen van verhoren,
verdedigingsnota's en stukken, in beslag
genomen tijdens het strafrechtelijke onderzoek.
Dit type bron wordt gebruikt voor de studie
van de 'zuivering' na de oorlog. Een goed
voorbeeld is de recent gepubliceerde dissertatie
van J. Meihuizen over de bestraffing van
de economische collaboratie in Nederland na
de Tweede Wereldoorlog. Deze bronnen zijn
eveneens relevant voor het onderzoek van de
bezettingsgeschiedenis. Strafdossiers ten laste
van leiders van collaborerende partijen werden
al gebruikt voor de studie van de politieke
geschiedenis.
De meest veelzijdige zijn evenwel de dossiers over
de economische collaboratie. Het gaat daarbij
vooral om ondernemers die goederen en dien
sten aan de vijand hebben geleverd. Deze
strafdossiers kunnen nuttig zijn om de omvang
en de context van de economische collaboratie
te bestuderen. Ze kunnen ook een licht werpen
op de verhoudingen tussen werkgevers en
werknemers in de onderneming en de opstelling
van de werknemers. Hoewel bij de processen
over economische collaboratie vooral de
bedrijfsleiders in het geding waren, stond vaak
het hele beleid van de onderneming tijdens de
bezetting ter discussie. De leveringen aan de
vijand konden immers ook een weerslag hebben
op de arbeidsverhoudingen. Ondernemers die
veel produceerden voor Duitsland konden
dit onder meer doen door de productiviteit op
te drijven of de arbeidstijd te verlengen.
Omgekeerd konden ontevreden werknemers
proberen sociaal ongenoegen te vertalen in
termen van collaboratie.
We zullen de mogelijkheden en beperkingen van de
strafdossiers als bron voor de studie van sociale
aspecten van de bezettingsgeschiedenis onder
zoeken aan de hand van het dossier ten laste
van twee directieleden van de scheepswerf
De Schelde. De zaak was een testcase voor de
berechting van de collaboratie in deze sector,
waarin ook andere werven werden vervolgd.
De gebeurtenissen die resulteerden in de uit
eindelijke veroordeling van de leiding van
De Schelde door de arrondissementsrechtbank
van Middelburg op 10 november 1950, zijn
merkwaardig. De getuigenis van één arbeider
nam in de afwikkeling van de zaak een speciale
plaats in. Ze vormde de basis van een steeds
verder doorgedreven onderzoek. Commissies en
ondervragingen volgden elkaar op. Naarmate
deze vorderden, kwamen meer en meer aspecten
van de sociale verhoudingen op de werf voor
het voetlicht.
De Schelde tijdens de Tweede Wereldoorlog
De Koninklijke Maatschappij De Schelde was
voor de oorlog een van de voornaamste Neder
landse werven. Ze produceerde onder meer voor
de Nederlandse Marine. Bij de Duitse inval op
10 mei 1940 werd gewerkt aan schepen voor
de zeemacht. Vlissingen lag buiten de politieke
en economische beslissingscentra in het Westen
(Den Haag, Amsterdam, Rotterdam), waar de
concurrenten van De Schelde gevestigd waren.
De leiding van De Schelde was aanvankelijk niet
betrokken bij de besprekingen die industriëlen
uit de Rotterdamse en Amsterdamse metaalsector
onmiddellijk na de capitulatie van Nederland
voerden met de Nederlandse en Duitse autoritei
ten over de vraag of en in welke mate voor de
vijand mocht worden gewerkt.
De Schelde bleef tijdens de oorlog produceren, zoals
de meeste andere werven. De onderneming
produceerde of repareerde, samen met Aviolanda
in Papendrecht, onder meer vleugels voor water
vliegtuigen en op eigen kracht mijnenvegers,
vistrawlers, al dan niet met geschut. Verder werk
te De Schelde mee aan de Duitse kustverdedi-
gingswerken in Zeeland (antennemasten.
De Schelde in de Tweede Wereldoorlog
1
