uitgaande van de veronderstelling dat gedurende de lactatieperiode de ovulatie wordt onderdrukt. Het geven van borstvoeding werd ook door tijd genoten als een belangrijke aanwijzing voor een goede kinderverzorging gezien; het ontbreken van een adequate voeding werkte de kindersterfte in de hand. De vraag die daarboven nog wordt gesteld, is of het feit dat veel vrouwen geen borstvoeding konden geven omdat zij als land arbeider op het land werkten en hun kind daarom bij een oppasser moesten achterlaten waardoor het op veel te jonge leeftijd al pap kreeg te eten. Voor beantwoording van deze vraag is overigens nader onderzoek noodzakelijk. De sterfte wordt vervolgens ook onderzocht op seizoenspatroon en onderverdeeld naar leeftijd (in dagen) van de zuigeling. Uiteindelijk komen de verschillende externe factoren bijeen in een model waarbij een aantal demografische varia belen op hun waarde worden gewogen. Ten slotte spelen ook de klassenverschillen een rol in het vraagstuk. In feite had dit nog veel meer uitgewerkt kunnen worden. Hoogerhuis bespreekt uitvoerig de mening van de tijdgenoten. Het is interessant om de verschillen de aspecten van de problemen in Zeeland met hygiëne en gezondheid hier de revue te zien passeren, al zijn die algemeen bekend. Overigens is het wel een heel brede benadering, waarbij in feite de hele Zeeuwse gezondheidsproblematiek wordt aangeroerd. De kwestie van de Zeeuwse bodem met zijn kwade uitwasemingen, de beruchte Zeeuwse koortsen, de slechte kwaliteit van het drinkwater en het gebrek aan drinkwater in hete, droge zomers, het veel te zoute opper vlaktewater en de (nog heel lang voortdurende) slechte afwatering en daardoor de veel te voch tige woonomgeving waren specifiek Zeeuwse problemen die ook al door Fokker en De Man werden genoemd. De Geneeskundige plaatsbe schrijvingen die in de negentiende eeuw werden opgesteld, de vele artikelen over sociaal-medische wantoestanden en de noviteit van diverse wetenschappelijk geïnteresseerden om statistieken bij te gaan houden over van alles en nog wat, bieden nu een interessante bron. Ook de keuringslijsten voor de militie en een onderzoek van de zlm naar de positie van de Zeeuwse land arbeiders geven inzicht in de relatie tussen levensstandaard en gezondheid. Door al deze factoren te wegen, komt Hoogerhuis tot de conclusie dat de hoge zuigelingensterfte door een combinatie van slechte, inadequate voeding, slechte hygiëne, met name in warme zomers werd veroorzaakt en dat ook de klassenverschillen duidelijk hun invloed hadden. De hoogste zuige lingensterfte vond men onder de arbeidende klasse. De analyse van de vruchtbaarheid liet eveneens een duidelijke relatie zien tussen hoogte van de vruchtbaarheid en de zuigelingensterfte; hoe hoger de vruchtbaarheid, hoe hoger de sterf te, hoe korter de geboorte-intervallen en daarmee wordt de theorie aannemelijk dat er geen borst voeding werd gegeven. Daarbij speelt ook een rol dat ouders snel opnieuw een kind kregen als een vorig kind zeer jong was overleden. Deze vervan gingsgeboorten hebben het vruchtbaarheidscijfer aanzienlijk verhoogd. Het onderzoek naar death- clustering laat dus zien dat het sterfterisico het grootst was in landarbeidersgezinnen, waar de vrouwen de hoogste vruchtbaarheid lieten zien. Het boek is een welkome aanvulling op de bestaande (vrij oude) literatuur omtrent dit onderwerp, waarbij gedetailleerd onderzoek is verricht naar het vraagstuk van de zuigelingensterfte in een afgebakende regio. De gekozen systematiek is interessant, maar geeft nog niet de mogelijkheid om demografie en sociaal-economische aspecten in één kader te brengen. J.L. Kool-Blokland Carel van Gestel, Orgelrijk. Zaltbommel, Uitgeverij Aprilis BV, 2003. 192 blz., geïllustreerd in kleur, geraadpleegde literatuur. ISBN 90-5994-004-0. Prijs 34,90. Het OTgel, door Mozart ooit aangeduid als de ko ningin der instrumenten, wordt door velen geas socieerd met de kerk. Hoewel deze associatie vanuit historisch perspectief bezien gerelativeerd moet worden (de oorsprong van het orgel ligt in het circus te Rome, alwaar het ingezet werd om - in meer betekenissen van het woord - het Boekbesprekingen 117

Tijdschriftenbank Zeeland

Zeeland | 2004 | | pagina 35