uitgaande van de veronderstelling dat gedurende
de lactatieperiode de ovulatie wordt onderdrukt.
Het geven van borstvoeding werd ook door tijd
genoten als een belangrijke aanwijzing voor een
goede kinderverzorging gezien; het ontbreken
van een adequate voeding werkte de kindersterfte
in de hand. De vraag die daarboven nog wordt
gesteld, is of het feit dat veel vrouwen geen
borstvoeding konden geven omdat zij als land
arbeider op het land werkten en hun kind
daarom bij een oppasser moesten achterlaten
waardoor het op veel te jonge leeftijd al pap
kreeg te eten. Voor beantwoording van deze
vraag is overigens nader onderzoek noodzakelijk.
De sterfte wordt vervolgens ook onderzocht op
seizoenspatroon en onderverdeeld naar leeftijd
(in dagen) van de zuigeling. Uiteindelijk komen
de verschillende externe factoren bijeen in een
model waarbij een aantal demografische varia
belen op hun waarde worden gewogen. Ten
slotte spelen ook de klassenverschillen een rol in
het vraagstuk. In feite had dit nog veel meer
uitgewerkt kunnen worden.
Hoogerhuis bespreekt uitvoerig de mening van de
tijdgenoten. Het is interessant om de verschillen
de aspecten van de problemen in Zeeland met
hygiëne en gezondheid hier de revue te zien
passeren, al zijn die algemeen bekend. Overigens
is het wel een heel brede benadering, waarbij in
feite de hele Zeeuwse gezondheidsproblematiek
wordt aangeroerd. De kwestie van de Zeeuwse
bodem met zijn kwade uitwasemingen, de
beruchte Zeeuwse koortsen, de slechte kwaliteit
van het drinkwater en het gebrek aan drinkwater
in hete, droge zomers, het veel te zoute opper
vlaktewater en de (nog heel lang voortdurende)
slechte afwatering en daardoor de veel te voch
tige woonomgeving waren specifiek Zeeuwse
problemen die ook al door Fokker en De Man
werden genoemd. De Geneeskundige plaatsbe
schrijvingen die in de negentiende eeuw werden
opgesteld, de vele artikelen over sociaal-medische
wantoestanden en de noviteit van diverse
wetenschappelijk geïnteresseerden om statistieken
bij te gaan houden over van alles en nog
wat, bieden nu een interessante bron. Ook de
keuringslijsten voor de militie en een onderzoek
van de zlm naar de positie van de Zeeuwse land
arbeiders geven inzicht in de relatie tussen
levensstandaard en gezondheid.
Door al deze factoren te wegen, komt Hoogerhuis tot
de conclusie dat de hoge zuigelingensterfte door
een combinatie van slechte, inadequate voeding,
slechte hygiëne, met name in warme zomers
werd veroorzaakt en dat ook de klassenverschillen
duidelijk hun invloed hadden. De hoogste zuige
lingensterfte vond men onder de arbeidende
klasse. De analyse van de vruchtbaarheid liet
eveneens een duidelijke relatie zien tussen hoogte
van de vruchtbaarheid en de zuigelingensterfte;
hoe hoger de vruchtbaarheid, hoe hoger de sterf
te, hoe korter de geboorte-intervallen en daarmee
wordt de theorie aannemelijk dat er geen borst
voeding werd gegeven. Daarbij speelt ook een rol
dat ouders snel opnieuw een kind kregen als een
vorig kind zeer jong was overleden. Deze vervan
gingsgeboorten hebben het vruchtbaarheidscijfer
aanzienlijk verhoogd. Het onderzoek naar death-
clustering laat dus zien dat het sterfterisico het
grootst was in landarbeidersgezinnen, waar de
vrouwen de hoogste vruchtbaarheid lieten zien.
Het boek is een welkome aanvulling op de bestaande
(vrij oude) literatuur omtrent dit onderwerp,
waarbij gedetailleerd onderzoek is verricht naar
het vraagstuk van de zuigelingensterfte in een
afgebakende regio. De gekozen systematiek is
interessant, maar geeft nog niet de mogelijkheid
om demografie en sociaal-economische aspecten
in één kader te brengen.
J.L. Kool-Blokland
Carel van Gestel, Orgelrijk. Zaltbommel,
Uitgeverij Aprilis BV, 2003. 192 blz.,
geïllustreerd in kleur, geraadpleegde literatuur.
ISBN 90-5994-004-0. Prijs 34,90.
Het OTgel, door Mozart ooit aangeduid als de ko
ningin der instrumenten, wordt door velen geas
socieerd met de kerk. Hoewel deze associatie
vanuit historisch perspectief bezien gerelativeerd
moet worden (de oorsprong van het orgel ligt in
het circus te Rome, alwaar het ingezet werd om -
in meer betekenissen van het woord - het
Boekbesprekingen
117