'lek legghe in om mijn ghewin.'1
Reclame voor Zeeuwse Loterijen
in de zestiende en zeventiende eeuw
Drs. Nienke de Bruijn
studeerde in 2000 afols kunsthistorica aan de
Universiteit Utrecht. Haar afstudeeronderzoek
betrof de gebruikte publiciteitsmiddelen
voor historische Noord-Nederlandse loterijen.
Momenteel werkt zij als cultuurhistorisch medewerker
bij Bezoekerscentrum Ron Dom te Utrecht.
'Meer kans, meer geld in de Staatsloterij', 'De
Nationale Postcodeloterij: 38 goede doelen
kijken uit naar uw deelname!'. Dagelijks worden
we aangespoord tot het kopen van loten voor
weer een nieuwe loterij. Zoals bij de verkoop
van elk product speelt publiciteit ook bij lote
rijen een cruciale rol. Via diverse media wordt
getracht een zo groot mogelijk publiek te
bereiken. Dergelijke publiciteitscampagnes zijn
lang niet zo modern als ze lijken. Voor de
eerste loterijen in de Nederlanden, die rond het
midden van de vijftiende eeuw plaatsvonden,
werd al fervent reclame gemaakt. Met succes:
de basis van de moderne loterij, die niet meer
weg te denken valt uit de hedendaagse samen
leving, werd toen al gelegd.
In dit artikel wordt dieper ingegaan op de loterij
cultuur zoals die in de zestiende en zeventiende
eeuw in Zeeland bestond. De nadruk ligt
hierbij op de publiciteitsmiddelen die werden
ingezet om de Zeeuwse loterijen aan de man
te brengen. Allereerst wordt kort een beeld
geschetst van ontstaan en ontwikkeling van
de loterij in de Nederlanden. Aan de hand van
twee grootse zeventiende-eeuwse loterijen
wordt vervolgens de gang van zaken rond de
Zeeuwse loterijen in het algemeen, en de publi
citeit in het bijzonder, toegelicht. Hierbij wordt
een vergelijking getrokken met andere Noord-
Nederlandse loterijen.
Gedurende de zestiende en zeventiende eeuw waren
er in Zeeland ongeveer vijfentwintig loterijen
gepland. Van slechts acht staat vast dat ze
daadwerkelijk hebben plaatsgevonden. Bij veel
loterijen is sprake van fragmentarische over
levering van informatie: er zijn echter twee
uitzonderingen. In 1611 organiseerde het stads
bestuur van Arnemuiden een loterij ten bate
van het plaatselijke weeshuis. De opbrengst
van de andere loterij, die in 1662 plaatsvond,
was bestemd voor het armkinderhuis te Hulst.
Naar aanleiding van resterend publiciteits
materiaal worden ook alle middelen die bij
andere loterijen werden ingezet, behandeld.
De loterij: ontstaan en ontwikkeling
De basis van de hedendaagse loterij werd gelegd
in het dertiende-eeuwse Brugge. Hier gebruikte
men lotingen om op eerlijke wijze marktplaatsen
te vergeven; een eeuw later werden ook bepaalde
stadsambten verloot. Door handelscontacten met
diverse steden verspreidde dit fenomeen zich
snel door de Nederlanden. De lotingen werden
voor een breed publiek interessant toen men
naast ambten ook prijzen als geld en zilveren
voorwerpen kon winnen. Hierdoor kreeg het
geheel een commercieel karakter: de loterij was
geboren. In 1444 vonden in Sluis en Utrecht de
eerste echte loterijen plaats. Werden de eerste
loterijen louter door stadsbesturen georganiseerd,
vanaf het tweede kwart van de zestiende eeuw
deden ook kerken en charitatieve instellingen er
hun voordeel mee. Het gokspel werd snel popu
lair bij het Nederlandse volk. Er ontstond een
bloeiende loterijcultuur, waaraan echter in 1615
door de gespannen politieke en religieuze situatie
abrupt een einde kwam. Na de synode van
Dordrecht werden strengere regels ingevoerd, die
ook voor het loterijwezen gevolgen hadden.
Daarnaast beheerste de strijd tussen de remon
stranten en contraremonstranten de Nederlandse
samenleving in die mate, dat de loterijen naar
de achtergrond verdwenen.2 Pas aan het einde
van de zeventiende eeuw was er sprake van een
opleving. De omvang van deze loterijen was
echter niet te vergelijken met die van rond 1600.
Kleinere particuliere verlotingen werden steeds
populairder. Het verbod om meerdere loterijen
tegelijkertijd plaats te laten vinden, werd opge
heven, wat chaos veroorzaakte. Pogingen om de
gang van zaken te structureren, slaagden pas in
1726 toen de Generaliteytsloterij werd opgericht,
de voorloper van de huidige Staatsloterij.3
De loterij in Zeeland
Direct na het ontstaan van de loterij brak in
de Zuidelijke Nederlanden een enorme gekte
los. Sluis organiseerde tussen 1444 en 1450 vijf
loterijen. Brugge was echter de onbetwiste
koploper; alleen al tussen 1445 en 1500 werden
er ongeveer dertig loterijen georganiseerd.4
Reclame voor Zeeuwse loterijen
125
