;eland 14.2I Buys Ballot en het KNMI Frans van Lunteren studeerde natuurkunde in Utrechten promoveerde aan het toenmalige Instituut voor Geschiedenis der Natuurweten schappen in Utrecht. Thans is hij als wetenschapshistoricus verbonden aan de Utrechtse faculteit der natuur- en sterrenkunde en sinds 2002 werkt hij als deeltijdhoogleraar in de geschiedenis der natuurwetenschappen aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. In 1848 nam een jonge Utrechtse hoogleraar wis kunde het initiatief tot de oprichting van een meteorologisch en aardmagnetisch observatori um, en wel grotendeels op eigen kosten. Nog geen zes jaar later verhief de overheid deze privé-onderneming tot een rijksinstituut. Beide gebeurtenissen vallen op door hun uitzonderlijk karakter. Negentiende-eeuwse hoogleraren in Nederland richtten doorgaans geen eigen onderzoeksinstituten op; de toenmalige Nederlandse overheid achtte wetenschappelijk onderzoek, anders dan onderwijs, in wezen geen staatszaak en hield zich daarom in de regel afzijdig. Al binnen enkele jaren boekte Buys Ballot zijn eerste grote succes, de ontdekking van de nog steeds naar hem genoemde wetma tigheid, die het verband geeft tussen de richting van de wind en de ruimtelijke verdeling van de luchtdruk. De vraag blijft wat de jonge wiskundige en de Nederlandse overheid bezielde in hun ongebruikelijke optreden. Figuur 1. Portret van Christophorus H.D. Buys Ballot. Jeugd en studie De hoofdrol in deze geschiedenis komt zonder twijfel toe aan Buys Ballot, onze 'wiskundige'. Hij werd geboren in 1817 in het Zeeuwse Kloetinge, waar zijn vader werkzaam was als predikant. Later verhuisde het gezin naar het Gelderse Brakel. Van hieruit begaf Buys Ballot zich dage lijks te voet naar het twaalf kilometer verderop gelegen gymnasium in Zaltbommel. Deze school telde toentertijd slechts vier leerlingen. De hier opgedane liefde voor de klassieke talen - hij con verseerde naar men zegt in vloeiend Latijn met zijn docent - is hij nooit meer kwijtgeraakt. Daarnaast blonk hij uit in de wiskunde en ont wikkelde hij een passie voor de astronomie. In 1835 liet hij zich inschrijven als student in de letteren aan de Utrechtse hogeschool. Maar reeds het jaar daarop volgde hij tevens colleges aan de faculteit der wis- en natuurkunde. Na het behalen van zijn kandidaatsexamen in de letteren in 1838, legde hij zich volledig toe op de bèta vakken. Zijn studietijd werd gekenmerkt door materiële zor geloosheid - het gezin bezat een aanzienlijk vermogen - en een onverzadigbare dorst naar kennis. Beide factoren droegen bij aan een on gebruikelijk lange studieduur. Hij verslond een eindeloze hoeveelheid literatuur op het gebied van de wijsbegeerte en de uiteenlopende natuur wetenschappen. Deze intellectuele vraatzucht werd mede gevoed door een deels romantisch, deels religieus geïnspireerd geloof in de funda mentele eenheid van alle wetenschap. Speciali satie heeft nooit in zijn aard gelegen; de nood zakelijke keuze tussen de letteren en de natuur wetenschappen viel' hem dan ook bijzonder zwaar. De grootste invloed onderging Buys Ballot van de hoogleraar in de natuur- en sterrenkunde Richard van Rees. Deze stelde Buys Ballot en diens stu dievriend Krecke in de gelegenheid zowel astro nomische als meteorologische waarnemingen te doen. Van praktische oefeningen op het gebied van de experimentele natuurkunde was in deze tijd nog geen sprake. Een fysisch laboratorium Buys Ballot en het KNMI 41

Tijdschriftenbank Zeeland

Zeeland | 2005 | | pagina 3