;eland 14.2I
Buys Ballot en het KNMI
Frans van Lunteren
studeerde natuurkunde in Utrechten promoveerde aan het
toenmalige Instituut voor Geschiedenis der Natuurweten
schappen in Utrecht. Thans is hij als wetenschapshistoricus
verbonden aan de Utrechtse faculteit der natuur- en
sterrenkunde en sinds 2002 werkt hij als deeltijdhoogleraar
in de geschiedenis der natuurwetenschappen aan de
Vrije Universiteit in Amsterdam.
In 1848 nam een jonge Utrechtse hoogleraar wis
kunde het initiatief tot de oprichting van een
meteorologisch en aardmagnetisch observatori
um, en wel grotendeels op eigen kosten. Nog
geen zes jaar later verhief de overheid deze
privé-onderneming tot een rijksinstituut. Beide
gebeurtenissen vallen op door hun uitzonderlijk
karakter. Negentiende-eeuwse hoogleraren in
Nederland richtten doorgaans geen eigen
onderzoeksinstituten op; de toenmalige
Nederlandse overheid achtte wetenschappelijk
onderzoek, anders dan onderwijs, in wezen geen
staatszaak en hield zich daarom in de regel
afzijdig. Al binnen enkele jaren boekte Buys
Ballot zijn eerste grote succes, de ontdekking
van de nog steeds naar hem genoemde wetma
tigheid, die het verband geeft tussen de
richting van de wind en de ruimtelijke verdeling
van de luchtdruk. De vraag blijft wat de jonge
wiskundige en de Nederlandse overheid bezielde
in hun ongebruikelijke optreden.
Figuur 1.
Portret van Christophorus H.D. Buys Ballot.
Jeugd en studie
De hoofdrol in deze geschiedenis komt zonder
twijfel toe aan Buys Ballot, onze 'wiskundige'. Hij
werd geboren in 1817 in het Zeeuwse Kloetinge,
waar zijn vader werkzaam was als predikant.
Later verhuisde het gezin naar het Gelderse
Brakel. Van hieruit begaf Buys Ballot zich dage
lijks te voet naar het twaalf kilometer verderop
gelegen gymnasium in Zaltbommel. Deze school
telde toentertijd slechts vier leerlingen. De hier
opgedane liefde voor de klassieke talen - hij con
verseerde naar men zegt in vloeiend Latijn met
zijn docent - is hij nooit meer kwijtgeraakt.
Daarnaast blonk hij uit in de wiskunde en ont
wikkelde hij een passie voor de astronomie. In
1835 liet hij zich inschrijven als student in de
letteren aan de Utrechtse hogeschool. Maar reeds
het jaar daarop volgde hij tevens colleges aan
de faculteit der wis- en natuurkunde. Na het
behalen van zijn kandidaatsexamen in de letteren
in 1838, legde hij zich volledig toe op de bèta
vakken.
Zijn studietijd werd gekenmerkt door materiële zor
geloosheid - het gezin bezat een aanzienlijk
vermogen - en een onverzadigbare dorst naar
kennis. Beide factoren droegen bij aan een on
gebruikelijk lange studieduur. Hij verslond een
eindeloze hoeveelheid literatuur op het gebied
van de wijsbegeerte en de uiteenlopende natuur
wetenschappen. Deze intellectuele vraatzucht
werd mede gevoed door een deels romantisch,
deels religieus geïnspireerd geloof in de funda
mentele eenheid van alle wetenschap. Speciali
satie heeft nooit in zijn aard gelegen; de nood
zakelijke keuze tussen de letteren en de natuur
wetenschappen viel' hem dan ook bijzonder
zwaar.
De grootste invloed onderging Buys Ballot van de
hoogleraar in de natuur- en sterrenkunde Richard
van Rees. Deze stelde Buys Ballot en diens stu
dievriend Krecke in de gelegenheid zowel astro
nomische als meteorologische waarnemingen te
doen. Van praktische oefeningen op het gebied
van de experimentele natuurkunde was in deze
tijd nog geen sprake. Een fysisch laboratorium
Buys Ballot en het KNMI
41