of zelfs maar een practicumlokaal kende de
Utrechtse universiteit toen nog niet. Als opvolger
van Van Rees zou Buys Ballot later zelf veran
dering aanbrengen in deze situatie. Affiniteit met
experimenteel onderzoek zou hij echter nooit
ontwikkelen. Hij voelde zich net als zijn leer
meester meer thuis op het gebied van de theorie
of, zoals hij het zelf noemde, de 'bespiegeling'.
Ambities
Naast bevlogen en leergierig was de jonge Buys
Ballot ook uiterst ambitieus. Dit kwam het
scherpst tot uiting in een merkwaardige verhan
deling die hij in 1843, nog tijdens zijn studietijd,
schreef. Het betrof hier een nogal hoog gegrepen
poging een samenhangende grondslag te for
muleren voor de gehele natuur- en scheikunde
in de vorm van een speculatieve theorie over de
alternerende wisselwerking van samengestelde
complexen van materiedeeltjes en etherdeeltjes.
Zijn nuchtere leermeesters, de chemicus Mulder
en Van Rees, waren niet onder de indruk van
deze 'theorie van alles' en ontraadden hem publi
catie. De frustratie over deze bejegening heeft
hij zijn levenlang met zich meegedragen. Ook
latere pogingen om zijn theorie onder de aan
dacht van vakgenoten te brengen brachten niet
de gewenste bijval. Dertig jaar na dato schreef hij
zijn toenemende concentratie op de meteorologie
toe aan deze negatieve ontvangst: hij had 'uit
teleurstelling de meteorologie als een speelpop
ter hand genomen.'
Maar voor het zover was voltooide hij eerst zijn stu
die met een dissertatie over cohesie en adhesie.
Na zijn promotie in 1844 toonde hij weinig haast
met het vinden van een betrekking. Waar Krecke
al enkele jaren werkzaam was als wiskundeleraar
op het Nijmeegse gymnasium - de gangbare
loopbaan voor de toen nog uiterst schaarse bèta
studenten - zette Buys Ballot zijn studies een
voudigweg voort. Na een jaar kreeg hij toestem
ming om onbezoldigd colleges te geven aan de
universiteit. De faculteit telde slechts het wettelijk
vastgelegde aantal van vier hoogleraren, die blij
waren met deze gedeeltelijke ontlasting. Buys
Ballot doceerde eerst een jaar scheikunde en het
jaar daarop tevens geologie en mineralogie.
Daar zouden later nog wiskunde, sterrenkunde,
natuurkunde en meteorologie bijkomen.
In 1847 overleed onverwacht de Utrechtse hoogleraar
wiskunde Wenckebach. Buys Ballots investering
betaalde nu uit. Hij werd aangesteld als buiten
gewoon hoogleraar wiskunde. Maar op het
moment van zijn benoeming had hij tevens een
ander plan opgevat, namelijk de oprichting van
een meteorologisch en aardmagnetisch observa
torium. De afgelopen jaren was hij ijverig bezig
geweest met de analyse van vroegere Nederlandse
weerkundige waarnemingen. Daarbij zocht hij
naar patronen in de variatie van de temperatuur
in samenhang met astronomische verschijnselen
als de asrotatie van de zon en de fasen van de
maan. Vanwaar deze belangstelling die immers
zo sterk contrasteert met die voor fundamentele
materietheorieën?
'Big science'
Buys Ballots toenemend enthousiasme voor
de meteorologie kan worden verklaard uit een
tweetal factoren. In de eerste plaats was er op
dat moment een internationale hausse in de
studie van de geografische spreiding van natuur
wetenschappelijke grootheden en objecten als
vegetatie en diersoorten, geologische formaties,
getijdenbeweging, aardwarmte, aardmagnetisme
en meteorologische grootheden. Dergelijk onder
zoek gold als modern en opwindend. De sugges
tie van onopgeloste raadsels en het vermoeden
van een verborgen samenhang combineerden met
de belofte van praktische toepassingen. Imperiale
grootmachten als het Britse koninkrijk en het
tsaristische Rusland stelden veel geld beschikbaar
voor grootschalig aardmagnetisch en meteoro
logisch onderzoek. Dit was de 'big science' van
de negentiende eeuw.
Daarbij kwam dat naar ieders oordeel de meteoro
logie, anders dan bijvoorbeeld de astronomie, in
een pril stadium verkeerde. Kennis van de voor
naamste wetmatigheden ontbrak nog. Hier kon
men nog belangrijke ontdekkingen doen en een
grote reputatie verwerven. Buys Ballot achtte de
tijd rijp voor een dergelijke doorbraak. Die ver
wachting werd mede ingegeven door een recente
innovatie, namelijk de elektrische telegraaf. Naar
verwachting zou binnen niet al te lange tijd heel
Europa overdekt zijn met een dicht telegraafnet.
Dit zou een snelle uitwisseling van lokale weer
kundige informatie mogelijk maken en daardoor
een impuls geven aan het meteorologisch onder
zoek.
Tot dan toe had het internationale onderzoek zich
geconcentreerd op het wereldwijd bepalen van de
gemiddelde waarden van grootheden als druk en
temperatuur. Volgens Buys Ballot zou de volgen-
42
Buys Ballot en het knmi
