Boekbesprekingen
Dorothée Sturkenboom, De elektrieke kus; over
vrouwen, fysica en vriendschap in de 18de en
19de eeuw, het verhaal van het Natuurkundig
Genootschap der Dames in Middelburg.
Amsterdam/Antwerpen, uitgeverij Augustus,
2004. 336 blz., geïllustreerd, register.
ISBN 90-45700-13-1. Prijs: 22,50.
Hoe schrijft een historica een verantwoord boek
zonder te beschikken over de originele bronnen?
Deel uitmakend van een internationaal onder
zoeksproject, kreeg de historica Dorothée Sturken
boom geld - en dus tijd - om zich te verdiepen
in de geschiedenis van een intrigerend gezelschap
te Middelburg: het Natuurkundig Genootschap
der Dames. Van het oorspronkelijke archief van
dit Genootschap is geen snipper papier bewaard
gebleven, maar door haar onderwerp via geschik
te omwegen te benaderen en gevonden feiten op
ingenieuze wijze te combineren, creëerde Sturken
boom een niet alleen voor Zeeuwse begrippen
belangwekkende uitgave. Ook op internationaal
wetenschappelijk terrein deed zij in een copro
ductie met de Amerikaanse hoogleraar Margaret
C. Jacob van zich spreken met een publicatie
over het Middelburgse damesgenootschap in het
Amerikaanse tijdschrift voor wetenschapsgeschie
denis Isis (vol. 94, 2003).
Onder aanvoering van de bekende Middelburgse
regent en wetenschapsbevorderaar Johan Adriaen
van de Perre, besloot een aantal gegoede Middel
burgse dames in 1785 tot de oprichting van
een gezelschap waarin zij zich door een kundig
docent zouden laten onderrichten in wat toen de
proefondervindelijke wijsbegeerte werd genoemd.
Daaronder viel het complete spectrum van de
natuurwetenschappen, uiteenlopend van wis-,
natuur- en scheikunde tot geologie, botanie en
fysiologie. Dit Natuurkundig Genootschap der
Dames was voor zover bekend de eerste natuur
wetenschappelijke vereniging voor vrouwen in de
westerse wereld. Terecht wordt een aanzienlijk
deel van het boek besteed aan de vraag waarom
de dames zich in een dergelijk genootschap orga
niseerden en aan de vraag waarom dit uitzonder
lijke gezelschap juist in Middelburg ontstond.
De natuurwetenschap, sterk in opkomst vanaf de late
zeventiende eeuw, was een doorslaand succes bij
het grote publiek, mede als gevolg van het ver
makelijke en spectaculaire karakter van sommige
experimenten. Getuige de particuliere verzame
lingen en de vele boeken die op dit terrein
voor vrouwen en kinderen verschenen, deed de
natuurwetenschap in de achttiende eeuw ook haar
intrede in het huiselijke leven. Vanuit Verlichte
idealen werden vrouwen aangemoedigd zich op
dit gebied te ontwikkelen, omdat zij met deze
kennis goede gesprekspartners voor hun echtge
noten en bekwame opvoedsters van hun kinderen
zouden zijn. Andere tijdgenoten vreesden echter
verwaarlozing van het gezinsleven en ongewenste
interventies van vrouwen in door mannen gevoer
de wetenschappelijke discussies. De aantrekking
en afstoting tussen de beide seksen op het
gebied van de proefondervindelijke natuurkunde
wordt fraai gesymboliseerd in het experiment van
de elektrieke kus, waaraan het boek om die reden
zijn titel ontleent. Voor deze, vanwege haar hoge
vermakelijkheidsgehalte destijds erg populaire,
proef wordt een man gevraagd een dame te
kussen die op een geïsoleerd platform met een
elektriseermachine is verbonden. Onwetend van
wat hem te wachten staat, buigt de heer zich
naar voren, maar juist voordat hij de mond van
de dame kan beroeren, springen de vonken van
de geëlektriseerde vrouw hem tegemoet.
Al met al was de natuurwetenschappelijke interesse
van de Middelburgse dames dus niet zo uitzon
derlijk. Wel bijzonder is dat zij de vorm van een
genootschap verkozen om te voldoen aan hun
behoefte tot kennisvermeerdering. In Middelburg
bestond reeds het voor heren bedoelde Natuur
kundig Gezelschap. Vrouwen pasten daarin niet,
omdat het ongebruikelijk was dat mannen en
vrouwen tegelijk participeerden in min of meer
publieke aangelegenheden. Hier en daar werden
in het land wel speciale natuurkundige lessen
voor vrouwen gegeven, maar een institutionele
verankering was er nergens. Door het feit dat die
institutionalisering in Middelburg wel tot stand
kwam, nam de Zeeuwse stad op dat moment
wereldwijd een unieke positie in. De formalisering
van het damesgenootschap, dat beschikte over
70
Boekbesprekingen
