satie pas goed met de vestiging van petrochemi
sche bedrijven in het Sloegebied. Voor mij sprin
gen er in dit boekdeel twee figuren uit: Verburg
en De Vink. Verburg als directeur van het eti
(Economisch Technologisch Instituut) die zoveel
mogelijk bij de bestaande situatie wilde aan
sluiten en De Vink als directeur van de ppd
(Provinciale Planologische Dienst) die graag in
grote lijnen modernisering wilde doorvoeren.
De rnachts- en gezagsverhoudingen (iv) waren aan
het veranderen. Mevrouw Kramer-Vreugdenhil
beschrijft de toch wel heel langzame verandering
in drie dorpen op Walcheren, Zwemer stelt de
bijzondere situatie van de pendelarbeiders op
Tholen en Sint-Philipsland te boek, terwijl Van
Cruyningen schrijft over de afkalving van het
gezag van de boeren, het vertrek van de arbeiders
uit de kerk en welke invloed de emancipatie op
de kerkelijke verhoudingen had in het land van
Cadzand. Munters neemt de verhoudingen tussen
boeren en arbeiders in het algemeen in de dorps
politiek onder de loep (zie ook boven), waarbij
een zekere eigenheid ondanks de Tweede
Wereldoorlog, de Ramp en het Deltaplan behou
den bleef. Zwemer schetst aan het eind van dit
deel de gevolgen voor de politieke verhoudingen,
de Zeeuwse stembus, waaruit niet overal het
zelfde liefelijke beeld oprijst.
Met een heldere uiteenzetting en een duidelijke
visie op de uitbreidingsplannen van Vlissingen en
Terneuzen luidt Hack de aansturing op het
sociaal-economisch vlak (v) in. Daar blijkt hoe
veranderingen in de ruimtelijke inrichting invloed
kunnen uitoefenen op sociaal-economische
verhoudingen. Dat onderwijs bijdraagt aan eman
cipatie behoeft geen betoog. Zwemer beschrijft
die ontwikkeling mede aan de hand van de in
aantallen uitbreidende scholen en leerlingen.
Het maatschappelijk werk wordt door Erancke
aan de orde gesteld. Hij schetst de ontwikkeling
van aanvankelijk levensbeschouwelijke instellin
gen naar professionalisering, onder meer van
de medewerkers, terwijl de overheid invloed uit
oefent door middel van subsidies. De grenzen
tussen de instellingen vervagen en de ontzuiling
neemt toe. Hij behandelt ook de ingrijpende
veranderingen in het jeugdwerk. De jeugd gaat
van de paternalistische, kerkelijk georiënteerde
instellingen over naar een eigen cultuur. Ook hier
bevorderen de professionals door hun onderlinge
samenwerking de ontzuiling. In de sport gaan de
jongeren grotendeels hun eigen gang en nemen
vaak de leiding in hun organisaties in handen.
Eigenlijk had ik graag nog een hoofdstuk opgeno
men gezien over meer culturele zaken, muziek,
toneel e.d. Speelde de bestaande elite daarin
een rol, waren er nieuwkomers die hun partijtje
gingen meeblazen of was het de overheid die
de regie voerde?
Het boek sluit af in 1965. Er vond een omslag plaats
door de vestiging van de petrochemische industrie
in het Sloegebied en de uitstoot van de arbeiders
uit de landbouw was zo goed als afgelopen.
De conclusie van Zwemer luidt: geleidelijke
verandering, weinig sturing.
Wie over heel Zeeland met zijn eilandenstructuur
en regionale verschillen schrijft, moet over veel
gegevens beschikken en voldoende overzicht
over al deze gegevens hebben om ze te kunnen
rangschikken. De lijnen moeten helder worden
getrokken en de overzichten moeten duidelijk
zijn. Er komen in dit boek zoveel gegevens,
plaatsen en jaartallen aan de orde dat de tekst
ondanks de prettig leesbare stijl toch iets op-
sommerigs krijgt. Het probleem is niet dat het
vervelend is om de tekst te lezen, maar dat er
zoveel interessante informatie wordt gegeven dat
je al lezend de hoop opgeeft dit alles te kunnen
onthouden. Dit probleem wordt gelukkig opge
vangen door aan het eind van ieder hoofdstuk
een samenvatting, een besluit, op te nemen. Een
uitgebreid notenapparaat geeft de mogelijkheid
tot terugkieke. Al met al heb ik de neiging het
boek vooral als een naslagwerk te beschouwen.
Een goed register is dan noodzakelijk. Een paar
steekproeven geven aan dat het register goed
bruikbaar is.
Het is een nogal uitgebreide bespreking geworden.
Met zo'n uitstekend werk kan dat ook niet
anders.
P.J. Smallegange
116
Boekbesprekingen
