iï
In 1964 schafte het Zeeuws Documentatiecentrum
een bandrecorder aan om daarmee de basis te
leggen voor een geluidsarchief over de Zeeuwse
recente geschiedenis. In 2000 werd de Stichting
Ooggetuigen van de Twintigste Eeuw Zeeland
opgericht, die als doel had dat geluidsarchief uit
te breiden en toegankelijk te maken. De Stichting
was een samenwerkingsverband van de Stichting
Cultureel Erfgoed Zeeland, het Zeeuws
Documentatiecentrum, het Zeeuws Archief en
Omroep Zeeland. Aan de hand van een leemten-
lijst met onderwerpen die nog relatief onderbe
licht waren in de geschiedschrijving, gingen vrij
willigers door de hele provincie met een md-
recorder op pad. Het project, dat door zijn schaal
uniek voor Nederland was, is inmiddels afgerond.
Zeeland is thans in het rijke bezit van een - ont
sloten - geluidsarchief van ruim 2000 interviews,
met Zeeuwse ooggetuigen van de twintigste
eeuw.
Daarnaast heeft de Stichting het initiatief genomen
tot de uitgave van een reeks publicaties, geba
seerd op deze gesprekken en andere persoonlijke
herinneringen. Het eerste deel, Hier was eens
Capelle door Kees Slager, verscheen in 2002. Dit
is inmiddels uitverkocht; het is besproken in
Zeeland 12/1. Thans is het achtste deel uitgeko
men, Stemmen uit de sjoel van Middelburg, door
Jan van Damme. In dit boek vertellen Joodse
inwoners van Zeeland over het heden en verle
den. Slechts enkelen uit het boek hebben nog
herinneringen aan het vooroorlogse Joodse
Middelburg. De gemeenschap was te klein om
van een Joodse zuil te spreken, maar de bakker
bakte koosjer, en op zondagmorgen was er
Joodse les. 'Voor de oorlog hadden we een
mooie Joodse gemeenschap', vertelt Ada
Overman-Polak. Het lot dat de meerderheid van
de Zeeuws-Joodse bevolking wachtte, is bekend.
Tegenwoordig is de gemeenschap weer vitaal,
onder meer door 'import', maar vooral ook door
de herbouw van de synagoge. Na de herbouw is
de synagoge weer het levendig middelpunt van
de Joodse gemeenschap geworden. Een van de
initiatiefnemers van die restauratie, dr. Aad Vos,
komt in het boek als 'verwante ziel' ook aan het
woord.
Uit de interviews komt naar voren dat de naoorlogse
generatie zich veelal pas op latere leeftijd bewust
werd van de Joodse wortels. Voorzanger Luuc
Smit: 'Er worden dingen wakker gemaakt in
jezelf. Aryeh en Rachel Herz, woonachtig in
Middelburg sinds 1971, zijn pas actiefin de
Joodse gemeente geworden na herhaaldelijk aan
dringen van de heer en mevrouw Tak. Het is
boeiend om te lezen hoe deze mensen van ver
schillende leeftijd en met verschillende achter
gronden met hun Joodse identiteit omgaan.
Daarom is het jammer dat het boek maar zes
interviews bevat, en dat het verhaal van mw. Tak-
Polak zelfs al in een eerder deel is gepubliceerd
Bevrijdmaar... Zeeuwen over de keerzijde van
de bevrijding). Het boek lijkt verder in enige
haast gemaakt te zijn, getuige de vele slordighe
den: 'Lineusstraat', 'Pireaus', 'Groenenka bij Sint
Maartensdijk'.
In Bevrijd, maar... staan verhalen van Zeeuwen
waarbij de bevrijding diepe sporen heeft nagela
ten. Zeeuwen vertellen over hevige bombarde
menten waarbij ze ternauwernood het vege lijf
konden redden en familieleden zagen omkomen.
Een ooggetuige vertelt over de inundatie waar
door ze huis en haard verloor en gedwongen was
jarenlang op evacuatieadressen te verblijven.
Gerepatrieerden uit dwangarbeid of concentratie
kampen wachtte in Nederland geen warm wel
kom, bs'ers werden na de bevrijding van het
grootste deel van Zeeland totaal onverwacht nog
geconfronteerd met Duitse raids vanuit bezet
gebied. Twee ooggetuigen vertellen over een
explosie van een geallieerd munitietransport bij
Ponte Avancé. Voor hun ogen zagen ze soldaten
sterven. 'Hadden we toen maar Engels gekund,
maar geen woord, ee. Dat is erg hoor. Dat zou
tegenwoordig niet meer kunnen gebeuren, als je
1 5 jaar bent, en je kan geen Engels. Dat is erg,
dat vind ik nóg erg.' Een kind uit een nsb-gezin
kreeg te maken met wraakacties en internering;
op bevrijdingsdag werden zij en haar broertje op
een praalwagen gezet en door het dorp gereden.
Boekbesprekingen
95
