eland 16.4I
Genootschapsverzamelingen
Ad Beenhakker
DOWNLOADEN IN DE ACHTTIENDE EEUW
of het verzamelen van pseudo-topografische
tekeningen
In de loop van de zeventiende eeuw nam de be
langstelling voor het eigen landschap in de Neder
landen sterk toe. De geboorte van de landschaps
schilderkunst had al in de zestiende eeuw plaats
gevonden, met Joachim Patinir, Jeroen Bosch en
Pieter H. Breughel als grote pioniers. Langzamer
hand ontwikkelde het landschap zich tot een zelf
standig genre, waarbij de verhalende voorstelling
(een bijbelse of historische gebeurtenis) een steeds
minder prominente plaats innam en uiteindelijk
geheel uit het landschap verdween. Het zestiende-
eeuwse landschap bleef echter het product van
fantasie, waarbij bergen en dalen, bossen, meren en
verre verschieten tot een eigen wereldbeeld werden
versmolten.
In het begin van de zeventiende eeuw begonnen
echter met name de Noord-Nederlandse schilders
belangstelling te krijgen voor het eigen landschap.
Ze trokken eropuit om schetsen te maken van de
eigen omgeving en verwerkten deze in realistische
verbeeldingen van het vochtige, vlakke Neder
landse landschap. Tegelijk kwam de horizon op
hun schilderijen steeds lager te liggen, waardoor de
lucht extra aandacht kreeg. Daardoor ontstond, om
de woorden van Theo Laurentius te gebruiken, de
typische 'Hollandse horizon'. Deze landschappen,
van onder anderen Esaias van de Velde en Jan van
Goyen, waren wel realistisch, maar nog niet topo
grafisch nauwkeurig. Herkenbare elementen van
het Hollandse landschap werden verwerkt in vrij
opgezette composities. De belangstelling voor deze
schilderijen bleek al spoedig zo groot, dat er ook
een markt ontstond voor de goedkopere prent.
Het was de Amsterdamse prentenhandelaar en
graveur Claes Jansz. Visscher die op het idee kwam
om een serie prenten met nauwkeurig weergegeven
topografische landschappen uit te geven. Deze se
rie, 'Plaisante Plaatsen' in de omgeving van Haar
lem, verscheen omstreeks 1611 en was blijkens het
titelblad bestemd "liefhebbers die geen tijd hebben
om ver te reizen". De reeks bleek een groot succes
en vormde de start voor een lange rij soortgelijke
uitgaven, die de hele zeventiende en achttiende
eeuw zou voortduren.
De eerste reeks topografische prenten van Zee
land verscheen in 1662 bij uitgever Zacharias
Roman te Middelburg in een kunstboek van Bra
bant, Zeeland en Vlaanderen. De 35 Zeeuwse af
beeldingen werden in 1668 door Nicolaas Visscher
(de zoon van Claes Jansz. Visscher) opnieuw uitge
geven onder de titel Speculum Zelandiae. In 1699
verschenen de eerste exemplaren van het meest
prestigieuze project op dit gebied, de nog altijd be
roemde Nieuwe Cronyk van Zeeland van Mattheus
Jansz. Smallegang'e (1624-1710), een combinatie
van kroniek en topografisch plaatwerk, verlucht
met tientallen grote uitslaande platen.
In dezelfde tijd waarin de Cronyk van Srnalle-
gange verscheen, rond 1700, komen we ook een
nieuw verschijnsel tegen in de verzamelaarswereld,
namelijk het verzamelen van getekende topografi
sche voorstellingen in albums. Een aantal liefheb
bers was niet tevreden met een gedrukt prenten
boek in de boekenkast, maar wilde graag een eigen
unieke collectie tekeningen bezitten. Ook aan die
vraag moest worden voldaan.
Belangstelling voor het verleden
Bij het verzamelen van topografische tekeningen
rond 1700 speelde niet alleen de toenmalige toe
stand van steden, kastelen en landschappen een rol.
Men zocht ook duidelijk een band met het roem
rijke verleden. Ook in de Cronyk van Smalleg'ange is
dit merkbaar. De afbeeldingen geven voor een groot
gedeelte (toen al) historische gebouwen weer, de
kastelen dan liefst binnen hun recent aangelegde
formele tuinen. Bovendien werden ook enkele situa
ties uit het verleden afgebeeld: in de Smallegang'e
staan ook afbeeldingen van de toen reeds lang gele
den verdronken stadjes Kortgene en Reimerswaal.
Ook in de verzamelingen van getekende topo
grafische voorstellingen is dit verschijnsel duidelijk
te zien. Als men de verzameling van bestaande
dorpsgezichten en gebouwen min of meer compleet
Genootschapsverzamelingen
131