Totstandkoming en groei van een bijzondere
historisch-topografische atlas
I.H. Vogel-Wessels Boer
Ontstaan
De historisch-topografische atias Zelandia Illustrata
(Zl) is een verzameling kaarten, tekeningen, pren
ten, foto's en prentbriefkaarten van het Zeeuws
Genootschap die een beeld geeft van Zeeland door
de tijd heen. De eerste aanzet tot de ZI is aan het
einde van de zeventiende eeuw gegeven door
Matheüs Brouerius van Nideck (1677-1742). Hij
bracht een enorme collectie afbeeldingen bijeen
onder de naam 'Atlas der Verenigde Provintiën en
onderhoorige landschappen in kaarten en printen,
nevens teekeningen, pourtraitten etc.'. Uiteindelijk
bestond de verzameling uit 82 portefeuilles. De
afdeling Zeeland omvatte vier portefeuilles en
droeg de naam 'Zelandia Illustrata dat is het graaf
schap van Zeelant in zijn steden, dorpen, derzelver
gebouwen, kloosters, adellijke huizen, sloten, lust
hoven afgebeelt in teekeningen en prenten met
deszelfs wapenkaart etc.' De eerste portefeuille
bevatte materiaal over de graven van Zeeland, de
wapens der edelen en de stad Middelburg; de
tweede over de steden Veere en Vlissingen en de
dorpen en heerlijkheden van Walcheren; de derde
over Zuid- en Noord-Beveland en Wolphaartsdijk;
de vierde over Schouwen, Duiveland, Philipsland
en Tholen. Uit de titelbeschrijving blijkt dat het
huidige Zeeuws-Vlaanderen niet in de verzameling
was opgenomen. Formeel behoorde dit gewest toen
niet tot Zeeland, maar werd als Staats-Vlaanderen
door de Staten-Generaal vanuit Den Haag
bestuurd.
Na Brouerius' dood is de atlas verschillende
keren van eigenaar verwisseld. In 1782 wordt de
atlas weer geveild en koopt Jacob Verheye van
Citters (1753-1823) voor 100 het Zeeuwse
gedeelte van de atlas die dan uit circa zevenhon
derd afbeeldingen bestaat. Verheye was reeds op
jeugdige leeftijd begonnen met de aanleg van een
verzameling kaarten, tekeningen, prenten en por
tretten met betrekking tot het graafschap Zeeland
en Staats-Vlaanderen. Toen hij de Zl kocht had hij
al een hele collectie. Zijn atlas kreeg de naam
'Zelandia Illustrata sive Comitatus Zeelandiae
Monumenta'. Direct na de aankoop begon Verheye
zijn gehele verzameling te ordenen en zo ontstond
er een indeling naar provincie, eilanden, steden en
dorpen en hij voorzag ze alle van een titelpagina.
Verheye was de zoon van een rijk en vooraan
staand regent te Middelburg. Hij werd in 1775
benoemd tot raad in het Hof van Vlaanderen. Vier
jaar later volgde zijn benoeming tot raad in het
Hof van Holland, Zeeland en West-Friesland in
Jacob Verheye van Citters. Uitsnede van zijn portret van de teke
ning van zijn gezin, door R. Jelgerhuis, 14 juni 1785. (ZA, Zei. 111.
Aanwinst 281)
Den Haag. De Bataafse omwenteling in 1795 met
zijn nieuwe normen, waaraan Verheye zich niet
wilde aanpassen, maakte een abrupt einde aan
zijn ambtelijke loopbaan. In 1800 keerde hij terug
naar Zeeland en trok zich terug op zijn kasteel
Popkensburg' te Sint Laurens. Hier besteedde hij al
zijn tijd aan zijn liefhebberijen, te weten de ont
staansgeschiedenis van Zeeland en het uitbreiden
van zijn atlas, een belangrijk hulpmiddel bij zijn
studie.
10
Zl digitaal
