Gezin met zes jonge kinderen, Walcheren, ca. 1870. Zeeuwse Bibliotheek, Beeldbank nr. 55184.
Proletarisering en/of de-proletarisering?
Van Poppel en Nelissen situeren uiteindelijk de
daling van de gemiddelde huwelijksleeftijd onder
arbeiders in Nederland na circa 1870. In de jaren
'60 steeg dat gemiddelde nog. Voor de oostelijke
Zak van Zuid-Beveland gaat dit patroon precies
op; niet voor Walcheren waar de dalende trend
niet onderbroken werd en ook niet voor Schou-
wen-Duiveland waar de stijging zich juist na
1870 voordeed. De schaarbeweging van pacht
prijzen en productenprijzen vanaf 1860 vertaalde
zich verder in een uittreden uit de landbouw.
Tabel 5 laat immers een flinke vermindering van
het aantal trouwende (land)arbeiders zien en een
stijging van het aandeel van de middengroepen
onder de huwende mannen. Voor Oost-Schouwen
en de oostelijke Zak van Zuid-Beveland is deze
beweging het sterkst. Dat op Walcheren de
schaarbeweging ook werkzaam was - volgens
Bouman met name in de tweede helft van de
jaren '6016 - zien we aan de afname van het in de
jaren '50 nog extreem hoge aandeel van de
landbouwers(zoons) onder de huwenden na 1860.
Op westelijk Duiveland nam de4andbouw ver
moedelijk echter mensen op: het aandeel van de
middengroepen onder de trouwende mannen ver
minderde. Gezien het feit dat in de jaren '70 het
aantal zelfstandige landbouwers er onder de
huwenden sterk toenam, mogen we ervan uitgaan
dat op West-Duiveland de zogenaamde de-prole-
tarisering al vroeg inzette: landarbeiders die
opklommen tot klein-landbouwer. Mogelijk was
daarvan in de jaren '60 al iets merkbaar. Ook in
de oostelijke Zak van Zuid-Beveland en op Wal
cheren verraadt tabel 5 in de jaren '70 mogelijk
een begin van deze tendens17 - die er vooral na de
landbouwcrisis van de jaren '80 de sociale ver
houdingen mede zou bepalen. In Oost-Schouwen
was het aantal landbouwers al in de jaren '60
sterk toegenomen, waarbij de gemiddelde huwe
lijksleeftijden zowat gelijk bleven. Gezien de
moeite die het arbeiders er moet hebben gekost
om grond te pachten - daarvoor stond Oost-
Schouwen in de twintigste eeuw nog bekend -
zou het voor zichzelf beginnen eigenlijk een
hogere huwelijksleeftijd moeten hebben veroor
zaakt, zoals we bij de boeren in West-Duiveland
zien. Misschien werden in dit vooruitstrevende
landbouwgebied vooral veel boerderijen gesplitst,
Huwelijken in de negentiende eeuw
91
