Zeeland tussen 1830 en 1950' in: Zeeland, jrg. 7 (1998)
nr. 1, p. 31-43; P. Priester, Geschiedenis van deZeeuwse
landbouw circa 1600-19l0('t Goy/Houten, 1998), p. 87,
88; J. van Zuthem, 'Een samenleving met schakeringen',
in: M.G.J. Duijvendak e.a. (red.), Geschiedenis van Gro
ningen. Nieuwste Tijd - Heden (Zwolle 2009), p. 123-205,
141.
6. Hofstee, p. 41-43.
7. Van Poppel, p. 141.
8. Priester, p. 88, 89; A. Geschiere, Het leven van den
Walcherschen boer gedurende de laatste twee eeuwen
(Bruinisse ca. 1932), p. 47, 53.
9. Archief Gemeente Meliskerke, bewaard in Zeeuws
Archief te Middelburg (nog ongeïnventariseerd),
Relatieven Burgemeester over 1871, Verslag over den
Landbouw. De door de burgemeester van M. genoemde
koopprijs, f 1.500,- per ha, was nog laag vergeleken bij
wat volgens Geschiere (p. 67) in de tweede helft van de
jaren '70 gold voor goede grond op Walcheren: f 2.500,
- a f 2.800,-.
10. Het samennemen van de huwelijkscijfers voor alle vee
teeltgemeenten uit de drie onderzoeksregio's ligt minder
voor de hand. Het zou het creëren betekenen van een
fictieve regio, bestaande uit drie verschillende sociaal-
economische (pachtprijs) en culturele stukjes werkelijk
heid. Gezien het belang van deze factoren lijkt dit niet
verantwoord. Ouwerkerk en Nieuwerkerk telden in 1849
samen bijna 1.900 inwoners, de akkerbouwgemeenten
Oostkapelle en Serooskerke op Walcheren bijna 1.800,
de veeteeltgemeenten Meliskerke, Grijpskerke en Sint
Laurens ca. 1.650. Voor de locatie van de gemeenten
met veel veeteelt respectievelijk akkerbouw zie Priester,
p. 734, 735.
11. Hofstee, p. 45, 46 en Grafiek 5; I. Devos, 'Marriage and
economie conditions since 1700: the Belgian case', in:
Devos en Kennedy, p. 101-121, 116.
12. Van Poppel en Nelissen, p. 169-175; Priester, p. 374.
13. De tarweprijzen zijn ontleend aan Priester, p. 681, 682;
Geschiere, p. 43, 56.
14. Geschiere, p. 58.
15. P.J. Bouman, Geschiedenis van den Zeeuwschen land
bouw in de negentiende en twintigste eeuw en van de
ZLM 1843-1943 (Wageningen 1946), p. 161.
16. Bouman, p. 162.
17. In de oostelijke Zak stegen de arbeiderslonen vanaf
1869, waardoor een deel van de arbeiders eventueel geld
opzij kon leggen voor landpacht op termijn, J.A. Mol,
'Een doorsnee-bedrijf met een ongewone boer. Grond
gebruik, productie en arbeid op het Zuid-Bevelandse
landbouwbedrijf van A. Vaar, 1847-1872', in: Archief.
Mededelingen van het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap
der Wetenschappen 1986, p. 73-108, 95.
18. Bouman, p. 191.
19. Hofstee, Grafiek 5; Devos, p. 116.
20. Devos, p. 105. Ook in het pieken van het kortetermijn-
verloopvan de huwelijksfrequentie rond 1857 in verband
met de Krimoorlog (zie hiervoor) lijken de Zeeuwse
eilanden Vlaanderen te volgen en niet overig Nederland.
Bij het dal in 1868 en 1869 volgt het Zeeuwse patroon
echter het Nederlandse, terwijl het dat in de huwelijks
frequentie in België zich pas in 1870 voordeed, vgl.
Hofstee, Grafiek 5.
21. E. Vanhaute, 'So worthy an example to Ireland.' The
subsistence and industrial crisis of 1845-1850 in Flan
ders', in: C. Grada, R. Paping en E. Vanhaute (ed.),
When the potato failed. Causes and Effects of the Last
European Subsistence Crisis, 1845-1850 (Turnhout
2007), p. 123-148, 123, 125, 146; vgl. Van Poppel, p.
217, over het Vlaamse rurale proletariaat. H.E. Delger
constateert in Nuptiality and fertility. An investigation
into Local Variations in Demographic Behaviour in Rural
Netherlands about 1800 (Amsterdam/Hilversum 2003),
p. 141, voor het Gelderse rivierengebied dat "supposedly
landless wage labourers did work on small plots of land
and could therefore supplement basic foodstuffs by
self-grown produce." De desbetreffende arbeiders neig
den tot huwelijksuitstel in slechte omstandigheden. Bij
landbouwer A. Vaar te Oudelande werkte een aanzienlijk
deel van de plaatselijke arbeidersbevolking terwijl zo'n
honderd personen uit dezelfde categorie schulden bij
hem hadden, J.A. Mol, 'Een doorsnee-bedrijf', p. 92,
102. Interessant is dat 0. Hoogerhuis, 'Het huwelijks- en
voortplantingspatroon van Kortgene in de eerste helft
van de 19de eeuw' in: Historisch Jaarboek voor Zuid- en
Noord-Beveland, X (1984), p. 95-127, 123, betwijfelt of
Hofstee's agrarisch-ambachtelijk patroon en de daarop
volgende proletarisering voor Zeeland opgeld deed.
22. G. Fertig, 'Marriage and economy in rural Westphalia,
1750-1870: a time-series and cross-sectional analysis'
in: Devos en Kennedy, p. 243-272, 265-269.
Huwelijken in de negentiende eeuw
95
