1869 en 1879 die we landelijk niet terugzien.
Maar in dezelfde periode lieten Drenthe, Utrecht
en Noord-Holland een grótere toename van het
aandeel ongehuwden tussen 40 en 44 jaar zien
dan Zeeland.5
Ongehuwden in de jaren 1860
In de zestien gemeenten in de drie subregio's
waarvoor ook het huwelijksgedrag in het derde
kwart van de negentiende eeuw is onderzocht, is
ook nog een onderzoek gedaan in de gemeente
lijke bevolkingsregisters. Steeds in het beginjaar
van een nieuw register werden de aantallen onge
huwde mannen tussen 25 en 45 jaar geteld.
Omdat in de verschillende gemeenten de registers
in verschillende jaren beginnen, variëren de
meetjaren tussen 1861 en 1873; het gemiddelde
ligt bij 1865. Bovendien is in de oostelijke Zak
van Zuid-Beveland en op centraal Walcheren nog
een keer bekeken hoeveel mannen tussen 25 en
45 jaar ongehuwd waren. Die meetjaren varieer
den van 1881 tot 1887. Zoals tabel 2 laat zien, lag
het aantal ongehuwden per inwoner in de Oost-
Zak heel wat hoger dan in centraal Walcheren en
daar weer hoger dan in centraal Schouwen-Dui-
veland. In de twintig jaar daarna daalde het aan
tal. Om duidelijkheid te krijgen over het vervolg
traject dat deze mannen aflegden, is met behulp
van de website www.zeeuwengezocht.nl zoveel
mogelijk nagegaan of deze mannen later alsnog
huwden. Ongeveer tweederde van hen huwde
later inderdaad; zie tabel 3. Maar het verschil
tussen de jaren zestig en tachtig blijkt voor zij die
ongehuwd bleven maar amper op te gaan - in de
oostelijke Zak van Zuid-Beveland helemaal niet.
Gold het definitief ongehuwd blijven misschien
een bepaalde categorie mannen, terwijl een
andere categorie slechts onder invloed van de
economische omstandigheden ongehuwd was,
oftewel gewoon wat later huwde, waarbij de jaren
zestig een minder gunstige periode uitmaakten?
Zoals tabel 4b aangeeft, waren er in de jaren
zestig aanzienlijke verschillen per gemeente in
het aandeel van de ongehuwde mannen tussen 25
en 45 jaar in de bevolking. Opvallend hoog was
het in Baarland, terwijl veeteeltgemeenten als
Meliskerke en Sint Laurens eveneens hoog scoor
den maar een andere typische veeteeltgemeente
als Kerkwerve juist laag. Gemeenten met weinig
arbeiders per landbouwer zoals Sint Laurens en
Tabel 2. Ongehuwde mannen, 25-45 jaar, in
bevolkingsregisters, per 100 inwoners, per
gebied in resp. ca. 1865 en ca. 1884
ca. 1865
ca. 1884
Oost-Zak Zd-Beveland
3,2
2,9
centraal Walcheren
2,7
2,3*
centraal Sch.-Duiveland
2,4
niet geteld
Zonder Sint Laurens
Meliskerke telden, anders dan de theorie van fer-
tig (zie deel 1) zou doen vermoeden, juist veel
ongehuwde mannen. In Sint Laurens was de
huwelijksfrequentie echter hoog en dat klopt dan
weer wel met Fertigs theorie. Baarland, Driewe
gen en Oostkapelle daarentegen, met relatief veel
ongehuwden, hadden helemaal niet veel arbeiders
per landbouwer en dus niet echt veel grootbedrijf;
of kwam in deze dorpen het grootbedrijf in aan
zienlijke mate voor in combinatie met een grote
groep kleine landbouwers? Ook het voorkomen
van weinig ongehuwden in het blijkens tabel 4c
grootschalige Noordgouwe en Kerkwerve en het
gemiddelde aandeel in andere grootschalige
gemeenten als Ellewoutsdijk en Zonnemaire,
lijken de theorie van Fertig in elk geval ten aan
zien van het ongehuwd blijven te weerspreken.
De lage huwelijksfrequentie voor Zonnemaire en
Noordgouwe (tabel 4a) klopt er weer wel mee. De
theorie van Fertig lijkt hoe dan ook voor Zeeland
van belang en verdient nader onderzoek, mis
schien eerst en vooral voor de uitgangssituatie in
de eerste helft van de negentiende eeuw.
De groep ongehuwde mannen in de bevol
kingsregisters van centraal Schouwen-Duiveland
in de jaren zestig bestond voor 10 procent uit
mannen uit de middengroepen, voor 42 procent
uit arbeiders en voor 48 procent uit landbouwers.
Vergelijking met tabel 5 uit ons voorgaande arti-
Tabel 3. Ongehuwde mannen, 25-45 jaar, in
bevolkingsregisters ca. 1865 en ca. 1884, die
(later) ongehuwd overlijden, per 100 inwoners
per gebied
ca. 1865
ca. 1884
Oost-Zak Zd-Beveland
0,9
0,9
centraal Walcheren
0,9
0,8*
centraal Sch.-Duiveland
0,8
niet geteld
Zonder Sint Laurens
Huwelijken in de negentiende eeuw
147
