ook nog in de periode waarover deel 4 handelt, de
tijd na 1850. Het vaarwater had daarop geen
overwegende invloed, wel de inpolderingen en
vervolgens de landverbindingen oftewel de
afstand tot de bevolkingsconcentraties in de
buurprovincies. Dat is dus allemaal nogal
logisch; Zeeland was op deze punten een provin
cie als een andere. De grote infrastructurele wer
ken waarmee Zeeland zich onderscheidde, die
rond 1870 en de Deltawerken, hadden op de
bevolkingsspreiding weinig invloed. Dat blijkt
ook uit een andere belangrijke ontwikkeling
sinds 1850 in de binnen-Zeeuwse verhoudingen.
Die is zelden benoemd, maar zonneklaar: Zierik-
zee moest zijn plek als een van de vier voor
naamste (de vier 'grote') steden in Zeeland
afstaan aan Terneuzen. Ook hieraan hadden de
werken van rond 1870 en van na 1953 part noch
deel. De aanleg van het Kanaal van Gent naar
Terneuzen, dat op termijn wel hierop haar effect
had, dateert van de jaren 1820.
De dimensie 'tijd'
Tot zover iets over de dimensie 'plaats' in Zeeland
in heel grove penseelstreken. Nu kort iets over de
dimensie 'tijd', en daarbij zal ik me nu echt beper
ken tot de periode waar deel 4 over gaat.
In de periode na 1850 onderscheid ik een zes
tal deelperioden. Ik ben altijd, anders dan de
grote commissie die bepaalde dat de reeks
Geschiedenis van Zeeland ingedeeld moest wor
den in zes onderwerpen (landschap, economie,
sociale geschiedenis, politiek en bestuur, gods
dienst, cultuur), voorstander geweest van inte
grale geschiedschrijving. Dat is het model vol
gens welke bijvoorbeeld de Geschiedenis van
Groningen is opgebouwd, met chronologisch
geordende hoofdstukken die gaan over opeenvol
gende tijdperiodes en waarin alle deelonderwer
pen behandeld worden. Die methode geeft veel
beter de gelegenheid de onderlinge verbindingen
tussen de deelterreinen weer te geven. Maar goed,
ik heb me van meet af aan bij de eenmaal geko
zen opzet, een niet-chronologische zesdeling,
neergelegd.
Wanneer ik nu wel zulke tijdperiodes, verge
lijkbaar met die in de Groningse opzet, zou moe
ten aanduiden, zou ik me richten naar de agrari
sche samenleving die Zeeland lang in hoofdzaak
Concertzaal A. den Boer te Hansweert, ca. 1920. Zeeuws Archief, Zeeuws Genootschap, Zelandia Illustrata, P-5490.
Grote lijnen, kritische overwegingen
57
