Middelburg". In vier van de windstreken staan
Justitia (recht), Charitas (liefde), Spes (hoop,
afgebeeld met een anker) en Fides (geloof, afge
beeld met een kruis). In de andere windstreken
verbeelden blazende gezichten het waaien van de
wind. De doorsnede van de roos is 13,8 cm.
Kompasroos van Adriaan de Wind met een grafische roos in
het centrum en het opschrift "Adriaan de Wind tot Middel
burg". ZA, ZG, ZI, III-1046-5-2.
Bloemfiguur - kompasmaker Adriaan de
Wind. Kompasroos met een grafische bloemfi
guur in het centrum en het opschrift "Adriaan de
Wind tot Middelburg". Met een doorsnede van
11,3 cm is dit de kleinste van de tien kompasro
zen in het bezit van het Genootschap.
Kompasroos - kompasmaker Henricus Kake
laar. In het planetarium van Johan Adriaan van
de Perre is een kompas opgenomen van Henricus
Kakelaar. Op de voor de toeschouwer zichtbare
kompasroos is te lezen: "By Henrikus Kakelaar tot
Middelburg". De centrale voorstelling is een kom
pasroos. De namen van de windstreken zijn
gedrukt in hoogdruk. De doorsnede van de roos is
15 cm.
De bedrijven
Ten aanzien van het beroep van kompasmaker
kan worden vastgesteld dat het in Middelburg
altijd werd uitgeoefend in combinatie met andere
beroepen. Aanvankelijk met dat van zeilmaker,
vlaggenmaker en/of ijzerkramer en vanaf de
jaren veertig van de achttiende eeuw, wanneer de
koperen kompashuizen hun intrede doen, dat van
smid.
Alle in dit onderzoek gevonden kompasma
kers woonden en werkten in de directe nabijheid
van de haven: aan de Koren- en Kinderdijk, de
Rouaansekaai, de Dwarskaai en de Rotterdamse-
of Damkaai. Zowel gegevens over de waarde van
hun panden als na hun overlijden de begraaf
plaats in de kerk maken duidelijk dat deze
kompasmakers/-leveranciers behoorden tot de
meer bemiddelde inwoners van Middelburg.
De Middelburgse Commercie Compagnie
(MCC) was een in 1720 opgerichte onderneming
die zich zou specialiseren in de trans-Atlantische
slavenhandel. In het archief van de MCC zijn
gedetailleerde gegevens over de equipage van de
schepen bewaard gebleven. Onderzoek naar leve
ranciers van kompassen in deze equipagerekenin
gen levert een beeld op van hun werkzaamheden.
Voor dit artikel werden alle bewaard gebleven
equipagerekeningen van de reizen tussen 1720 en
1802 onderzocht. Het betrof reizen naar de kust
van West-Afrika en het Caraïbisch gebied, zowel
driehoeksreizen als retourreizen, en verder reizen
naar havens aan de Middellandse Zee, havens in
Portugal en Frankrijk aan de Atlantische Oceaan,
en reizen naar havens aan de Baltische Zee. Van
257 equipages is bewaard gebleven wie de kom
passen leverde en waaruit de werkzaamheden
bestonden.6
Naast het archief van de MCC is voor dit
onderzoek gebruik gemaakt van andere bronnen
en literatuur. Van vrijwel alle hierna genoemde
Middelburgse kompasmakers zijn gegevens terug
gevonden, met uitzondering van Joos Anthonis-
sen. Gezien de voorstelling van zijn kompasroos
lijkt het erop dat hij in de (vroege) zeventiende
eeuw in Middelburg leefde en werkte.
Adriaan Bartels, kompas- en vlaggenmaker,
kompasleverancier MCC in 1720-1734. Vanaf de
oprichting van de MCC in 1720 tot en met 1734
was Adriaan Bartels de belangrijkste leverancier
van kompassen aan het bedrijf. De laatste reke
ningen van Adriaan Bartels dateren van enkele
maanden voor zijn overlijden in december 1734.
Over het leven van Adriaan Bartels zijn
helaas weinig gegevens bewaard gebleven.7 Hij en
zijn vrouw woonden aan de "Moijendick aan de
Spijkerbrug" (vermoedelijk de Kinderdijk), alwaar
