Het Koninklijk Zeeuwsch Genootschap der
Wetenschappen bezat lange tijd negen scheeps-
kompasrozen. Acht daarvan bevinden zich in de
atlas Zelandia Illustrata, een negende in het pla
netarium van Johan Adriaan van de Perre. Bij de
restauratie van dit achttiende-eeuwse planeta
rium in 2014 werd een verborgen kompasroos
ontdekt. Daarmee bezit het Genootschap officieel
tien scheepskompasrozen.
de zeevaart. Er waren wel enkele voorwaarden.
Zo bepaalden raad en wet van Middelburg dat
kompasmakers katrollen voor kleinere jachten
moesten inkopen bij een meester-blokmaker in de
stad, teerkwasten bij een meester-borstelmaker en
kompasdozen bij een meester-draaier.2
Een houtdraaier leverde allerlei gedraaide
houten onderdelen voor schepen, zoals spillen
voor trapleuningen en gedecoreerde aftimmerin
gen aan het dek. Wanneer er geen kompasdozen
bij Middelburgse meester-draaiers te krijgen
waren, mocht de kompasmaker deze inkopen in
Holland.3
Een ontdekking
De Middelburgse regent Johan Adriaan van
de Perre (1738-1790) was een mecenas voor de
beoefening van natuurwetenschappen in Zee
land. Samen met zijn gefortuneerde echtgenote
Jacoba van den Brande (1735-1794) stimuleerde
hij het doen van natuurkundige proeven en delen
van kennis. Hij richtte twee natuurkundige gezel-
Houten kompashuis uit het planetarium in het Van de Perre-
huis na de restauratie, 2014. Foto Roosanne Goudbeek.
schappen op, waaronder het eerste en enige
Natuurkundig Gezelschap der Dames.
Een prestigeproject was de bouw van een pla
netarium met uurwerk. Het staat tegenwoordig
opgesteld in de hal van het voormalige woonhuis
van het echtpaar Van de Perre-Van den Brande
Kompasroos met het opschrift "By Henrikus Kakelaar tot Mid
delburg", te zien in het planetarium in het Van de Perrehuis.
Foto Jan Stins.
aan het Hofplein in Middelburg.4 Sinds 1999 is
het Zeeuws Archief hier gevestigd. Bij de bouw
werden kosten noch moeite gespaard. Verschil
lende ambachtslieden, onder wie uurwerkmaker
Joseph van den Eeckhout uit Middelburg, werkten
jarenlang aan het planetarium. Eind 1786, begin
1787 werd het instrument voltooid. Het resultaat
was een meubel met indrukwekkende afmetin
gen: 1,55 meter breed en 1,40 meter hoog, met
een bekroning bestaande uit een beeldengroep
van drie putti die steunend op boeken, onderzoek
doen met behulp van een kijker, een hemelglobe
en een kompas. De totale hoogte is 3,30 meter.5
Van de Perre schonk het planetarium aan het
Zeeuwsch Genootschap der Wetenschappen, dat
in 1967 het predicaat Koninklijk verwierf en nog
steeds het instrument in eigendom heeft.
In het planetarium is een hangkompas ver
werkt: onderin de bekroning is een 'omgekeerd'
kompas in een houten (kompas)huis opgenomen,
zodat de toeschouwer van onderen naar het kom
pas opkijkt. Op de kompasroos is de naam van
Henricus Kakelaar vermeld.
Kompasrozen 41
