kerk daglonen in de landbouw gemeld (en gehe
keld) van 25 en 30 cent per dag. Mogelijk waren
zij de uitdrukking van een overaanbod aan
arbeidskrachten op Schouwen, want vijf jaar later
werd zelfs het dubbele, een daggeld van 60 cent,
zowel te Borssele op Zuid-Beveland als te Som-
melsdijk op Flakkee betaald, als te laag bestem-
peld.31
Meldingen van drie jaar later, over Kats en
Domburg, wijzen eerder in de richting van boe-
renzuinigheid zonder meer. Drie berichten in het
voorjaar van 1862 gaven aan dat de Katse arbei
ders 65 cent daggeld hadden, maar opslag wilden.
Dat zou er niet van komen, 'want vele boeren
hebben liever onkruid als koren, en laten dus
maar half werk doen.' Zelfs weerklonk een -
vroege! - tegenstem: 'Een boer te Cats wordt ver
zocht, als hij nog meer paardenpeeënwieders
nodig heeft, die maar uit de Ommerschans [een
bedelaarskolonie, JZ] te gaan halen.' Oftewel:
men dreigde niet meer bij hem te komen werken.
Op Noord-Beveland moet dus, anders dan op
Schouwen, geen overaanbod van arbeid zijn
geweest. Net als in het bericht over Kats werd in
het gelijktijdige over Domburg de term 'slaven
werk' gebruikt. De landarbeiders verdienden daar
wel 75 cent (ook dat werd te weinig gevonden)
maar waren veel langer in touw. Het gebruik van
het woord 'slaven' moet zijn ontleend aan de
debatten over opheffing van de slavernij die aan
leiding waren tot het uitbreken van de Ameri
kaanse Burgeroorlog (1861-1865) maar die ook de
Nederlandse koloniën aangingen.32 Ook aanmer
kingen op het gedrag van individuele landbou
wers ten opzichte van hun arbeiders kwamen met
enige regelmaat in de rubriek voor, met name in
1859, 1865 en 1873. Naast een te lage beloning
hadden ze vooral de slechte kost voor het boeren-
personeel als onderwerp. Meestal betrof dat het
eten, soms ook de koffie: een boerin uit de 'Parel-
visch' zette drie maal van een 'treksel'. De
knechts dronken er als laatsten bruin water 'zoo
bitter als gal.'33
Tenslotte lijkt in de vroege jaren zeventig een
omslag te zijn gevolgd. In de zomer van 1873
werd een Katse boer aangeraden zoveel 'snaps'
(aanmerkingen) niet te hebben over zijn knechts.
Hij zou ze kunnen kwijtraken en misschien geen
vervangers meer vinden. Tegelijk werd een boer
te Borssele gezegd zijn arbeiders beter te behan
delen 'anders zal hij al zijn volk nog kwijtraken.'
Een andere of dezelfde Katsenaar werd toege
voegd: 'Het is niet meer zooals vroeger, toen de
arbeiders voor slaven werden aangezien.' Ook te
Kloetinge werd bij dreiging van een loonsverla
ging - maar dat was hartje winter - een landbou
wer toegevoegd: 'als wij anders kunnen, zullen
wij u wel in den brand laten zitten.'34 Dit moeten
signalen zijn van de introductie van de moderne,
in het wied- en oogstseizoen méér handen ver
gende manier van landbouw bedrijven die in deze
tijd opkwam met de grootschalige teelt van sui
kerbieten, uien en aardappelen. Die schiep in de
piekperioden een arbeidstekort, zodat de lonen
wel opgetrokken moesten worden. Dat dit niet
zonder slag of stoot ging, was geen wonder en de
'Gemengde Berigten' als thermometer van de
maatschappelijke ontwikkelingen, maakten er
dus melding van. Hoogstwaarschijnlijk zou
bestudering van alle jaargangen in deze periode
hierover nog vrij wat meer informatie opleveren
dan het huidige onderzoek waarin slechts één op
elke drie jaren werd meegenomen.
Dank
Het gemeentearchief van Schouwen-Duiveland
stelde de hier gebruikte foto's gratis beschikbaar.
Noten
1 De VCvan 11-6-1845 bevatte een opsomming van de
vele functies van de rubriek Gemengde Berigten. Een
ervan was: 'Een lokvink voor het lagere publiek'.
2 Soms maakte de redactie gebruik van gegevens uit een
ingezonden brief die op zich niet plaatsbaar was, ZZN,
17-1-1850. In de volgende noten wordt de aanduiding
ZZN weggelaten en slechts de datum vermeld.
3 L. van Driel, Cultuur, in: J. Zwemer (red.) Geschiedenis
van Zeeland. Deel IV. Vanaf 1850, Zwolle, 2014, 239-297,
266.
4 Er waren echter ook lezers in De Cocksdorp op Texel,
zoals ene H.M.T., 22-1-1859 en degenen op wie hij in een
ingezonden brief reageerde (over een leugen in de Gem.
Berigten).
5 15-1 en 3-12-1849, 2-5-1850, 13-10-1851, 22-5-1854.
6 10-11-1854.
7 21-8-1851.
8 20-10-1851.
Gemengde Berigten
131
