Zeeland 27.3
Zeeuwen in Zuid-Afrika
Bart de Graaff
Op 10 oktober 1946 krijgt Zeeland hoog bezoek.
De Zuid-Afrikaanse regeringsleider en Britse veld
maarschalk Jan Smuts komt naar Middelburg, de
bakermat van zijn familie. Want was Michiel Cor-
nelisz., de eerste Smuts die zich aan Kaap de
Goede Hoop vestigde, niet afkomstig uit de
Zeeuwse hoofdstad? En was hij geen echte 'Zee
lander'?1 Nee, blijkt uit recent onderzoek. De wor
tels van de familie Smuts liggen niet in deze pro
vincie. Maar er zijn genoeg andere belangrijke - en
omvangrijke - Zuid-Afrikaanse families die wel
degelijk van Zeeuwse afkomst zijn. Het wordt tijd
om die in kaart te brengen.
In de 20e eeuw is nogal wat onderzoek gedaan
naar de Europese herkomst van de blanke bevol
king van Zuid-Afrika. En dan met name naar
Duitsers en Fransen die zich aan Kaap de Goede
Hoop vestigden in de jaren 1652-1795, toen de
Verenigde Oost-Indische Compagnie (VOC) daar
het bewind voerde. Een soortgelijke studie naar
Nederlanders is tot nog toe echter uitgebleven.
Nederlandse historici hebben zich vooral gericht
op het tijdperk van de Anglo-Boerenoorlog (1899
1902) en de aanloop daartoe. En onder deze stu
dies is nog geen handvol publicaties te vinden
waarin de lotgevallen van Nederlanders in Zuid-
Afrika centraal staan.2 Logisch, want hun aantal
was beperkt. Zelfs in de Zuid-Afrikaansche Repu
bliek (Transvaal), die onder president Paul Kruger
gold als 'Hollander bolwerk', maakten Nederlan
ders nooit meer dan twee procent van de totale
blanke bevolking uit.3
Dat was in de VOC-tijd wel anders. Toen
kwam ruim een derde deel van alle Europese vrij
burgers (kolonisten) uit Nederland, of tenminste
uit Nederlandstalig gebied. Om hoeveel en om
welke mensen het ging is nooit systematisch
onderzocht. Maar dat kan in de toekomst veran
deren want inmiddels is al veel genealogisch
voorwerk gedaan.
Hier moet in de eerste plaats het First Fifty
Years Project van Delia Robertson worden
genoemd. En geroemd. Want op de website van
Robertsons project zijn duizenden namen en per-
soonlijke gegevens van 'vroege Kapenaars' te
vinden - niet alleen van vrijburgers en Compag
niesdienaren maar ook van inheemse bewoners,
van slaven en van vrijzwarten (voormalige sla
ven). Daarnaast biedt de site een uitgebreide
index op plaatsnamen, waarmee Robertson het
mogelijk maakt geboren Nederlanders te trace
ren.4
Carte van de Cabo de Bona Esparanca en haer gelegentheyt
daar omtrent. Uit: Johan Nieuhof, Gedenkweerdige Brasilisense
Zee en Lantreise. (Amsterdam 1682).
Vermeldenswaard is hiernaast zeker ook de
gedigitaliseerde lijst van VOC-opvarenden van
het Nationaal Archief in Den Haag, die niet min
der dan 774.200 namen telt en van elke opva
rende onder meer de plaats van herkomst geeft.
Uit deze lijst blijkt overigens dat meer dan zestig
procent van de ruim 28.000 opvarenden wier
dienstverband eindigde aan de Kaap, daar niet
meer dan een graf vond. In totaal bleef slechts
een kleine minderheid van 1.537 VOC-dienaren
als vrijburger achter in de kolonie.5
De derde en laatste belangrijke bron voor
onderzoek naar Nederlanders in Zuid-Afrika is de
lijst die de Middelburgse genealoog Caesar Hulst-
aert heeft samengesteld. Het bijzondere aan deze
136 bladzijden lange lijst is dat hierin uitsluitend
mensen zijn opgenomen die vanuit Zeeland naar
de Kaapkolonie of het latere Zuid-Afrika zijn
Zeeuwen in Zuid-Afrika 83
