IJs als brug en ijs als barrière. Hoe Zeeland capituleerde in 1795
Leijn Melse
Nadat de Franse revolutionairen getriomfeerd had
den over het ancien régime raakte Frankrijk in
1792 in oorlog met Oostenrijk en Pruisen, die
steun verleenden aan revanche zoekende Franse
royalisten. Dat was het begin van de eerste van
een reeks coalitieoorlogen tussen enerzijds Frank
rijk en anderzijds omringende landen die zich bij de
Oostenrijks-Pruisische alliantie aansloten, waaron
der, nadat Frankrijk begin 1793 de oorlog had ver
klaard, de Republiek der Verenigde Nederlanden.
Na aanvankelijke successen voor de coalitie keer
den de kansen en veroverden de Fransen onder
aanvoering van generaal Dumouriez de Zuidelijke
Nederlanden, die Oostenrijk toebehoorden.
Na de oorlogsverklaring aan de Republiek vielen
de Fransen Staats-Brabant binnen en veroverden
o.a. de vestingsteden Breda, Bergen op Zoom en
Geertruidenberg. Maar ook het succes van
Dumouriez bleek van tijdelijke aard: pogingen om
Willemstad en Maastricht in te nemen faalden en
na de door hem verloren slag bij Neerwinden zag
Dumouriez zich gedwongen om Brabant en de
Zuidelijke Nederlanden te ontruimen.
Ondertussen voltrokken zich in Frankrijk
allerlei veranderingen. Vooral de invoering van
de levée en masse, militaire dienstplicht, is in dit
verband van belang. Om aan binnenlandse
opstanden en aanvallen van buitenlandse
mogendheden het hoofd te kunnen bieden, waren
meer soldaten nodig. Men hield de bevolking voor
dat tegenover haar nieuw verkregen rechten en
kansen na het opruimen van de oude machts
structuren ook verplichtingen stonden, zoals de
plicht om het nieuwe staatsbestel te verdedigen
tegen binnen- en buitenlandse vijanden én de
opdracht om de democratische revolutie over de
landsgrenzen voort te zetten. Dit appel ontmoette
steun en het op de been gebrachte volksleger, dat
geleid werd door officieren die hun rang niet te
danken hadden aan hun (adellijke) afkomst maar
aan hun capaciteiten, ontpopte zich als een goed
gemotiveerde, aanvalsgerichte strijdmacht. Het
verloop van de strijd nam dientengevolge weer
een wending, het revolutionair elan stuwde de
vergrote en gerevitaliseerde legers voort en dit
maal was er geen houden meer aan. Het noorde
lijke leger, nu aangevoerd door generaal
Pichegru, liep de Oostenrijkse Nederlanden
wederom onder de voet en ook de grenzen van de
Nederlandse generaliteitslanden, gebieden onder
het bestuur van de Staten-Generaal zoals Staats-
Brabant, Staats-Vlaanderen en delen van het hui
dige Limburg, werden overschreden. Met het
Franse leger trokken ook enkele duizenden
Nederlanders op, de zogeheten patriotten of Bata
ven. Zij waren opponenten van het stadhouderlijk
bewind en van het staatsbestel in de Republiek in
het algemeen. Na hun mislukte greep naar de
macht in 1787 waren velen van hen uitgeweken
naar het buitenland, vooral naar Frankrijk. Bin
nen de Nederlanden verbleven echter nog vele
medestanders en gematigder sympathisanten. De
revolutionaire Fransen, die er evenals de patriot
ten totaal verschillende staatkundige opvattingen
op nahielden dan de zittende bestuurders (regen
ten) in de Republiek, afficheerden zich daarom
als bevrijders en als zodanig werden de Fransen
ook onthaald door een aanzienlijk deel van de
diep verdeelde bevolking. Geen wonder dat door
de Republiek snel terrein verloren werd. Ditmaal
kwam de vesting Maastricht wel ten val, alsmede
de rest van het huidige Limburg, grote delen van
Brabant, waaronder Den Bosch, en het huidige
Zeeuws-Vlaanderen. Dat was de situatie medio
december 1794, maar de grote rivieren en de
Westerschelde en het daartussen gelegen West
Brabant met vestingplaatsen als Bergen op Zoom,
Steenbergen, Klunder t en Willemstad met daar
tussen geïnundeerd land vormden een serieuze
barrière, verdedigd door troepen in dienst van de
Republiek en van bondgenoten, alsmede door
eenheden van de vloot.
Zeeland
Voor de verdediging van de Zeeuwse eilanden
waren ca. 2500 militairen beschikbaar, alsmede
het korps van landzaten, een militie uit de plaat
selijke bevolking die opgeroepen kon worden om
148
Zeeland 1 795: ijs en capitulati
