Graanloodjes uit het slik van Zeeland
Marco van der Harst
De aanleiding van dit artikel zijn loodjes die
zijn onderzocht in West-Friesland: zogenaamde
graanloodjes. Het bestaan van dergelijke loodjes is
pas sinds 2014 bekend en tot nu toe zijn er geen
graanloodjes beschreven uit de regio Zeeland. In
dit artikel wordt onderzocht of dergelijke loodjes
mogelijk in de verdronken dorpen Valkenisse en
Nieuwlande (Zeeland) zijn gebruikt.
Afb. 1 Verschillende graanloodjes van Hoorn, van links naar
rechts de graanmaat schepel (scepel), zak (sark) en mud (M)
(uit van der Harst en Schrickx 2016; foto's Archeologie West
Friesland).
In 2014 werd de koppeling gelegd tussen histo
rische bronnen van de stad Hoorn en loodjes
die in deze stad zijn gevonden en werd een
nieuwe categorie gebruiksloodjes aangetoond,
namelijk graanloodjes.1 Graanloodjes zijn enkel
of dubbelzijdige loodjes die tot ongeveer 1605
werden gebruikt om te controleren of de impost
van het gemaal was voldaan (zie afbeelding
1).2 Meestal werden de loodjes verstrekt door
de pachter van het gemaal aan de aanbrenger
van de te malen granen. Deze moest dit bewijs
inleveren op de molen bij de molenaar. Naast
Hoorn zijn van de volgende steden in West
Friesland graanloodjes bekend: Enkhuizen, Stede
Broec en de heerlijkheid Warmenhuizen. Helaas
zijn van deze laatste steden en heerlijkheid geen
historische bronnen bekend over het gebruik
van graanloodjes. De loodjes uit deze steden en
heerlijkheid zijn gedetermineerd op basis van
kenmerken die voorkomen op graanloodjes van
de stad Hoorn. Daarnaast is, om uit te sluiten
dat de loodjes mogelijk zijn meegenomen uit een
andere stad, het verspreidingsgebied in beeld
gebracht en onderzocht of er een graanmolen
aanwezig was. Zonder graanmolen is namelijk het
gebruik van graanloodjes niet relevant, omdat
er zonder molen geen impost op het gemaal werd
geheven.
volledig vermeld op de loodjes uit Enkhuizen,
Hoorn en Stede Broec maar niet de graanmaat
mud. Deze staat op de loodjes aangegeven met
de letter M (zie afbeelding 1). Het afkorten van
een graanmaat komt meer voor, want op de
loodjes uit de heerlijkheid Warmenhuizen zijn
alle graanmaten afgekort met een letter, namelijk
de letter S voor zak en V voor viertel.3 Het derde
kenmerk dat voorkomt op graanloodjes is een
merkteken dat later is toegevoegd. Het merkteken
is aangebracht in de vorm van een huismerk,
letters of een heraldisch wapen. Dit merkteken is
zeer waarschijnlijk het teken van de aanbrenger
De uitvoering van loodjes van de stad Hoorn is
te herleiden naar minimaal twee of drie van de
volgende kenmerken: soort graan, graanmaat en
een merkteken. Het soort graan is op de loodjes
voor rogge afgekort met de tekst rog of de letter r,
voor tarwe met de letter t en voor gerst met de
letter g. De graanmaten schepel en zak staan
Afb. 2 Detail gravure uit 1694 van de molenaar, Jan Luyken
zak links gemerkt met de letters I. A. en zak rechts is voorzien
van een huismerk.
134
Graanloodjes uit Zeelan
