noemde kerkeraad 1) aan de classis Walcheren had voorgedragen
te Cadzand zijn dienstwerk als de eerste in de rij van predi
kanten, die er sedert het herdersambt hebben bekleed 2).
... Ten opzichte van de bezoldiging van den Cadzandschen pre
dikant hadden de Staten-Generaal aanvankelijk bepaald, dat zij
voldaan zou worden „uit de inkomsten van de geestelijke goe
deren in Cadzand" 3
werd getroffen in Eebruari 1611,
toen de Raad van State verordende dat voortaan „de predikant
van Cadzand zijn tractement zou ontvangen van den ontvanger
Seblippens uit de geestelijke goederen van Sint ... Baafs" aldaar 2)
of, gelijk de Raad bet ergens juister uitdrukt, dat hem „zijn
betalinge zal geassigneerd worden op de tiende van Cadzand
toekomende de abdije van Sint Baafs te Gent, die doch gehouden
is
de zijde der Staten-Generaal had ge
bracht, die van Cadzand moeite gedaan om ten huilnent een
Hervormde kerk te vestigen. Waarschijnlijk heeft met zulke
pogingen in verband gestaan de verklaring, op 14 ... parochianen) om een dienaar des Godde-
lijkeu Woords te hebben binnen het eiland van Cadzand" aan
de verzoekers last gaf om „de goederen of middelen over te brengen
) een uitgestrektheid van 700 ge
meten lands 5), naar hem den Moerkerksclien polder genoemd
en gelegen tussclien Wulpen en Cadzand, daar waar thans de
deels herdijkte deels nog altoos geinundeerde ... Zwartepolder is te
vinden 6). Of Moerkerke c. s. den mond van het Zwarte Gat
volkomen hebben afgedamd en zoodoende Wulpen aan Cadzand
vastgehecht, is onzeker maar waarschijnlijk lijkt het niet. Den
kelijk lieten
geraken konden waardoor niet alleen die van de parochie van
Cadzand zelve maar ook die aldaar van andere omliggende plaatsen
verschenen om het Woord Gods te hooren en andere stichtelijke
oefeningen ... Mogende Heeren Staten-
Generaal, teneinde hun Mogenden geliefden consent en ordon
nantie te verleenen om een ordinairen predikant voor die van
den eilande Cadzand te mogen beroepen, en voorts naarstelijk
predikant, die daarop alsdan in liet voorschreven Be-
tranchement en de forten van Cadzand zal mogen beroepen
worden".
... krijgsraad in het ltetranchementdie ordinarise ouder
lingen en diakenen zijn, en door de heeren van het Yrije en de
magistraten van Cadzand gezamenderhand volgens de ordre der
kerken hier te lande een tweede
de tienden hief, voor het salaris van de predikanten aldaar jaar
lijks een bedrag zou beschikbaar stellen van 100 gulden 1).
Buitendien genoot de predikant van Cadzand, evenals voorheen
de pastoor ... Omstreeks denzelfden tijd dat ab Halle het predikambt te
Cadzand aanvaardde, begon men er tevens de hand te slaan aan
de herstelling van het kerkgebouw, dat gelijk zoo vele andere in
Vlaanderen
de huurprijzen liepen van 4 tot 13 schellingen het gemet
dan bevinden wijdat zij bezat in Zuidzande ruim 25in den
Vierhonderdpolder onder Cadzand ruim 60, in den thans niet
meer bestaande ... vruchtgebruik afge
staan aan die van Cadzand, wijl de beide genoemde parochiën
sinds de inundatiën van 1583 geheel ontvolkt waren 2).
Intusschen want er zouden nog verscheidene jaren voorbij
gaan eer te Cadzand een predikant werd aangesteld trok zich
de kerk van Sluis de belangen aan van de daar woonachtige
geloofsgenooten. „"Men ... zal (aldus besloot de Sluissche kerkeraad
op 2 Juli 1605) die van Cadzand laten weten, dat het Avond
maal op den 10 Juli zal gehouden worden, opdat de lidmaten
aldaar zich bij tijds voorbereiden en op
Actinia mesembryanthemum Kust van Cadzand.
... Actinia mesembryanthemum, var. tigrina Kust van Cadzand.
Actinoloba dianthus Zeekanaal bij Middelburg.
Van al de langs de zee gelegen polders van Westelijk Zeeuwsch-
Vlaanderen voeren er voor het tegenwoordige weinig of geen een
zoo lichten strijd om het bestaan als de Watering van Cadzand.
Dat ook ... . Wij kunnen ons van haar worsteling
in die dagen een denkbeeld maken wanneer wij bij een auteur,
die omstreeks 1751 schreef, het volgende lezen: „de Oostduin
(van Cadzand), die zig aan den kant van de
slechts de bouwvallen van torens en
kerken opdoken. Toen Prins Maurits in 1604 het gewest voor
de Staten veroverde, hielden behalve Sluis alleen de stadjes
Aardenburg en Oostburg met het eiland Cadzand het ... op de markt kwamen drinken 6). Betrekkelijk gunstig stak
hierbij af de toestand op het eiland Cadzand. Niet dat zijn be
woners van geen oorlogsleed konden medespreken. In het begin
van 1584
1) Uit den naam mag men afleiden dat deze Watering van Zuidzande oorspron
kelijk als een zandplaat uit de zee is opgewassen en van latere formatie is dan
Cadzand.
... 2) Cadzand komt reeds als eiland voor in 1231, in dat jaar stond nl. de bis
schop van Doornik aan de bewoners eeu tweeden geestelijke toe, wijl hun parochie
aan alle zijden door de zee werd omringd
Grooten St. Anna aanwon 4), een
gedeeltelijke vergoeding voor het verlies, dat Cadzand door de
inundatie van den Tienhonderdpolder had geleden 5).
... aangehaalde overeenkomst van 26 Febr.
1596 wordt met name van het fort te Cadzand gewaagd. In 1604 lagen er drie
forten op zijn minst, zie mijn Verovering van het Land van Cadzand in 1604
blz. 6, 7.
klein stuk meer van was overgebleven. Wat betrof
dat gedeelte van den Oostduin, dat zich uitstrekte naar Retran-
chement op, hetwelk „bedekt heeft den dijk van het Oudeland
van Cadzand, gesloten hebbende ... 2) Request Watering Cadzand aan Staten-Generaal 13 Oct. 1719.
In Februari 1653 werd de nieuwe kerk aanbesteed voor 1045
pond 5) en, niettegenstaande de ingezetenen van Cadzand er bij
het Vrije op hadden aangedrongen ze op Terhofstede te plaatsen 6),
weder ... van Cadzand te zwijgen, waren reeds langer
dan een menschenleeftijd beteeld geweest toen de Prins Willem
nog steeds als schorre drijvende lag. In oude tijden deel uit
makend van de Watering van de Oude
heugt", zoo spreekt in een memorie van 1659 de toenmalige
predikant van Cadzand Petrus Dobbelaer, die naar hij zelf
verklaart van kindsbeen af op de heerlijkheid had gewoond
„mij heugt, dat zij over ... den lande van Cadzand, Groede, Breskens etc." aan
het Vrije een verzoekschrift over, waarin zij mededeelden „dat
zij tot nog toe geen eigen huis of bekwame plaatse hadden ge
had" doch gebruik hadden
tusschen Wulpen en Cadzand, bedijkt in 't jaar
1422, behoorde al toe mijnen heere van Sint Baafs; dezen polder
es innegesteken bij vervolge van de vier leden 's lands van Vlaan
deren bij mandamente van den ... 1) Uit deze plaats blijkt duidelijk dat men in dezen polder van het Zwarte Gat
of Moerkerkschen polder niet den Tienhonderd ouder Cadzand heeft te zien. De
eerste toch lag toen blijkbaar
het door hen beoogde doel „Op zekere requeste,
aan haar Hoog Mogenden gepresenteerd uit den naam en van
wege de Mennonistische gemeente van Cadzand, Nieuwvliet,
Groede, Breskens, Oostburg etc., rakende ... 1) Resol. Staten-Generaal 16 Mei 1647„op de requeste van de Mennoniste
gemeente van Cadzand, Groede, Breskens en Oostburg is na voorgaande deliberatie
goedgevonden en verstaan dezelve mits dezen te
De uit zee opkomende vloedhoopte menzou als hem aldus
de baan vrij werd gegeven, zijn watermassa tusschen Cadzand,
Wulpen, Groede, Zuidzande en Oostburg met zulk een geweld
voortjagen dat zijna zjch ... of polderlegger van de Watering van Cadzand vermeldt dat de Sint Janspol
der is „beginnende van zuijden inne in den houck van den dijck geseijt den Brugschen
dijckgeleijt bij de heeren van Bruggeen van
-ordinairen en onzekeren dienst
van den minister te Sluis ongetroost en ongeleerd moesten ster
ven." Uit aanmerking nu van „den voorzeiden noojl en den
goeden ijver der inwoonders van Cadzand, die voormaals ... November 1608, stonden
zij toe dat de Raad van State „een predikant zoude mogen
stellen in het eiland van Cadzand" 5), en in den loop van 1609
aanvaardde zekere Marcus ab Halle, dien de inmiddels be-
het land van Cadzand. Die komst had plaats in de
eerste dagen van October 1811. Een of twee dagen na zijn
vertrek reed ik met mijn ouders naar het dorp Cadzand, alwaar
wij bij den predikant de Ionge
Hoe het nog in 1702 met deze duinen en hun voorland was
gesteld, zegt ons een verklaring in 1723 afgelegd door den
oud-hoofdman van Cadzand Jannes Masclee en vijf andere
personen van leeftijd, die ... opzichte van de Wateringe
van Cadzand de Xoordduine wordt genoemd", naar hun beste
gissing breed was geweest tusschen de 400 en 500 roeden, eerder
meerder dan minder, te weten van de tegenwoordige inlage
een schelling toe te leggen „uit de verponding t)
over het geheele eiland van Cadzand 2) en Prins Willemspolder 3).
Naar aanleiding van dit request gingen de gedeputeerden uit den
Baad van State, die in ... 2) Met het „eiland van Cadzand" bedoelde men destijds de "Watering van Cad
zand, de polders van Nieuwvliet, de dijkages van Groede, Breskens en Baarzande.
afstand
af te leggen, die iets maar niet veel korter was dan die in onze
dagen Cadzand van de duinen scheidt. De naaste weg van
Breskens naar zee liep toen ongeveer daar, waar thans de haven
is, dwars door
Aan een derde geschrift, ingezonden door D. G. van Voorst,
predikant te Cadzand, werd een zilveren medaille toegekend.
van Cadzand wordt bedoeld, zien
wij uit het bericht van Balduinus HunniüS, predikant te Oostburg van 16761690, e
die in zijn Zeeuwsche Buise (blz. 80) zegt dat de toren van Cadzand tot op zijn
eerste
Cadzand gefortificeerdteekening in O. I. inkt
het Hof Waldamme, teekening in kleuren, W. Pouwelse, fee.;
Vlissingen van de reede te zienteekening in kleuren door
J. H. Reijgen 1840;
Mogenden gepresenteerd uit den naam en van wege de
Mennonistische gemeente van Cadzand, Nieuwvliet, Groede, Bres-
keus, Oostburg etc. is goedgevonden en verstaan mits dezen te
verklarendat de supplianten met
te geven aan de gemeente van Aardenburg, onder deze bepaling
nochtans dat, „wanneer in vervolg van tijd zoude mogen komen
te gebeuren dat zich in den lande van Cadzand, Nieuwvliet,
Groede, Breskens
Breskens als in de omliggende polderswelke allen
om de geïnundeerde tusschenliggende landen en zeer groote dis
tantie tot Cadzand om Gods Woord te hooren niet dan met te
zeer excessieve moeiten wisten te
-Generaal er naderhand wel over gedacht
om al de gezamenlijke polders van het zoogenaamde eiland van
Cadzand, dat is de Watering van Oadzand, den Tienhonderd, den
Zwarten polder, den Grooten St. Anna
strand van Cadzand verzameld.
, Sint Anna ter Muiden en Cadzand, die er van 1621
af „den godsdienst bedienden" 3). Een jaar of tien later werd
er een nieuwe regeling getrolfen. Omstreeks 1630 hadden na
melijk de genoemde predikanten
van Loo, te Sluis aan den Raad
van State geschreven, wordt uitdrukkelijk vermeld, dat „de kerke
van Cadzand was voorzien van bekwame gelegenheid om den
godsdienst te exerceeren als hebbende één beuk
moeten
toeschrijven aan verschillende inpolderingen zoowel rond het eiland
van Cadzand als in den omtrek van Damme, Sluis, Oostburg
en Biervliet, waardoor de stroom van het water, dus oordeelde
zijvan zijn
liet
brengen, er zelfs geen enkelen kooper voor kon vinden t). Toch
rees het eiland, hoe ook verkleind, nog in 1562 uit zee op met
een breed schorre aan den kant van Cadzand en een kerkdorp
tegen den
Wat Cadzand betreft, de Vlaamsche burgeroorlogen, van 1488
tot 141)2 vooral in den omtrek van Sluis gevoerd, teisterden het
voormaals welvarende land zoo vreeselijk dat de uitgeplunderde
landzaten
Was de schade, aan Cadzand, de omstreken van Oostburg en
lJzendijke toegebracht groot voor Wulpen was deze Aller
heiligenvloed een katastrophe. De polder Koezand bezweek en
met hem ging vermoedelijk
4) Octrooi van Kakel V tot oprichting van de Watering van Cadzand van
18 Juni 1537, bij Gtlliodts Cout. des petites villes etc. du quartier de Bruges
II p. 13 ss.
gemeente Cadzand, maar de aloude parochie waartoe ook de tegen
woordige gemeenten Zuidzande en Retranchement behoorden.
noordelijk gelegen schorren „aan weerszijden van het Zwarte
Gat en het kanaal tusschen Wulpen, Cadzand, Oostburg en
Groede," dat wil zeggen het gebied van de tegenwoordige ge
meente Nieuwvliet
Vlaanderen opdroeg zich te vergewissen „of niet eenige
barakken hiertoe zouden kunnen gebruikt worden, en zoo niet,
te informeeren wat een klein kerksken zoude kosten en wat die
van het Vrije en Cadzand
, want de rekening vermeldt ook een uitgaaf voor het
aanvoeren van „een tafel en twee banken en een schapra boven
op de sanctuarie." Na het overlijden van ab Halle, die niet
te Cadzand zelf maar elders
op grond van hun godsdienstige overtuiging,
die het dragen van wapenen verbood, weigerden op de wacht
te komen. „De ingezetenen van Cadzand murmureerden daar
over (schrijft Dobbelaer) toen zij bij dage
en die om den zwaren kerk
gang noch naar de Groede noch naar Cadzand en gaan, velen
een ure gaans en sommige meer van dezelve af wonende, en
bijzonderlijk die onwetende menschen, die met groote
sommige toen werden geschat, veel
hooger zelfs dan de beste huizen in het geheel door niet-militairen
bewoonde Cadzand 3).
onmachtig om „de verachterde
interessen laat staan de opgelichte kapitalen te betalen", die men
had moeten opnemen „eerstelijk tot den bouw van de kerke te
Cadzand ten jare 1611 en 1642, en ten andere tot het
, Hellenburg (een kasteel bij Baarland), Elmare moeras
van Elle (eene boerderij bij Oostburg, de Wielingen wië,
d. i wijde Ellingen (een deel der Noordzee bij Cadzand), de
Elleboog (een zandbank)de plaatsnamen